هموار کردن راه دشوار کولبری/ بهروز اشرف سمنانی

به گزارش گروه تحلیل، تفسیر و پژوهش‌های خبری ایرنا،  چند سالی است که بحث بر سر پدیده «کولبری» در کشور گسترش یافته است و صاحب‌نظران و کارشناسان، درباره آن به مثابه یک آسیب و مسئله اجتماعی سخن می‌گویند. پرسش این است که کولبری چیست و چه ارتباطی با مفاهیمی همچون «پیله‌وری» و «ته لنجی» دارد؟ 

 از کولبری تا پیله‌وری، تجارت مرزی در ایران

زمانی که برای اولین بار در ایران قوانین مربوط به صادرات و واردات تصویب شد، با توجه به نیاز به تامین کالاهای مورد نیاز  و همچنین وجود هنجاری به نام خرید هدیه و سوغاتی از سوی مسافران، مرزنشینان کشور برای ورود مقدار محدود و معینی از کالا، از معافیت‌های گمرکی برخوردار شدند. دلیل این بود که آنها به خاطر برخی پیوندهای خانوادگی و قومی با ساکنان مرزنشین کشورهای همسایه، بیش از سایر شهروندان از مرز تردد و برای تامین برخی از نیازهای خود، کالاهایی را در دو سوی مرز جابجا می‌کردند. 

معافیت‌های مصوب برای این گروه، به ویژه برای حمایت از طبقات محروم مرزنشین به تصویب رسید تا مرزنشینان بتوانند بدون پرداخت عوارض گمرکی، کالاها را با بهای نازل‌تری، جهت تامین معاش خود خریداری کنند. قوانین مربوط به این معافیت‌ها نیز به صورت مداوم و توسط دولت‌های مختلف، مورد تایید قرار گرفته، هرچند نوع کالای وارداتی مجاز توسط مرزنشینان و میزان آن، براساس سیاست‌های دولت‌ها، کتغیر است. داشته است.

مرزنشینان، در طی دهه‌های گذشته، همواره از معافیت‌هایی برای ورود برخی کالاها برخوردار بوده‌اند، اما میزان و نوع معافیت‌ها، براساس سیاست دولت‌ها، متغییر بوده است.

طبق قوانین کشور و در دوره‌های مختلف، مرزنشینان می‌توانستند کالاهای مورد نیاز خود و خانواده خود را که ورود آن به کشور آزاد بود را با رعایت قوانین و مقررات مشخص و تا سقف معین، بدون پرداخت گمرکات و برخی تشریفات آن، همچون ثبت سفارش به کشور وارد کنند. سقف و میزان واردات کالا توسط مرزنشینان، براساس «قانون مقررات صادرات و واردات» که هر از چندگاه یکبار اصلاح می‌گردد، تعیین می‌شود.

نکته قابل توجه آن است که  در طول زمان، بسیاری از مرزنشینان به این نتیجه رسیده‌اند که از نظر مالی، به سود آنان است کالاهایی را که براساس معافیت‌های گمرکی ویژه خود، وارد کشور می‌کنند را در بازار آزاد به فروش برسانند، زیرا که این کار برای آنان سود بیشتری به همراه خواهد داشت. از سوی دیگر نیز دولت‌ها  این نکته را دریافته‌اند  که وجود این معافیت‌های گمرکی و فروش کالای وارد شده توسط مرزنشینان، می‌تواند به افزایش درآمد آنان بیانجامد و باعث بهبود سطح زندگی این گروه از شهروندان شود. در نتیجه، در طی دهه‌های گذشته، ورود کالا توسط مرزنشینان و فروش آن‌ها در بازارهای اغلب محلی، رونق یافته‌اند و دولت‌ها نیز تلاش کرده‌اند تا با تداوم این معافیت‌ها به رونق بازار در مناطق مرزی کمک نمایند.  

در نتیجه معافیت‌های قانونی که ذکر آن به میان آمد، مرزنشینان، شرایط متفاوتی برای واردات کالا به کشور، نسبت به سایر شهروندان داشته‌اند. از همین رو در عرف عامیانه، اصطلاحاتی برای مرزنشینانی و کالایی که به کشور وارد می‌کنند، باب شده است. اگر کالایی توسط ملوانان مرزنشینو از طریق دریا به کشور وارد شود، به آن کالا، «ته لنجی» می‌گویند. در واقع ته لنجی، به کالایی گفته می‌شود که براساس سهمیه اختصاصی ملوانان ایرانی مجوز ورود به کشور پیدا می‌کند. همچنین قانون‌گذاران برای مرزنشینانی که به صورت قانونی و براساس معافیت‌های ویژه، کالایی را وارد کشور می‌کنند، عنوان «پیله‌ور» را برگزیده‌اند و برای ورود کالا توسط آنان، «پیله‌وری» گفته می‌شود. از آن رو که برخی از شهروندان مناطق مرزی نیز به صورت قانونی یا غیرقانونی، اقدام به انتقال سوخت تولید داخل، به خارج از کشور کرده و آن را به فروش می‌رسانند، کارشناسان، از واژه «سوخت‌بری» نیز به برای تعریف خروج نوع خاصی از کالا یعنی سوخت، به خارج از مرزهای کشور،به صورت قانونی یا غیرقانونی توسط مرزنشینان، یاد می‌کنند. همانطور که از این تعریف پیدا است، سوخت‌بری، شکلی از صادرات کالا است، در حالی که کولبری و پیله‌وری، بر نوعی از واردات کالا اطلاق می‌شود.

تعریف مفهوم «کولبری» نیز متاثر از همین قوانین است. در گزارش مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی آمده است: «کولبری اصطلاحی محلی است که عمدتاً به افرادی اطلاق می‌شود که از مناطق صعب‌العبور مرزی، کالا را به داخل شهرها و روستاهای مرزی انتقال می‌دهند و در این مسیر با مخاطرات بسیاری برای امرار معاش روزانه مواجه هستند». یکی از محققان نیز در تعریف دیگری از کولبری چنین می‌نویسد: «کولبران کالاهای مورد نظر بازارچه‌های مرزی را که طبق تعریف دولت مرکزی قاچاق محسوب می‌شود بر روی پشت حمل کرده از مناطق صعب العبور مرزی به داخل شهرها و روستاهای مرزی انتقال می‌دهند». بدین ترتیب برخی از پیله‌وران، کالای خود را به صورت قانونی و بر شانه‌های خود حمل کرده و وارد کشور می‌کنند، اما ممکن است برخی دیگر از کولبران، دارای حق پیله‌وری نباشند و بر مبنای قانون، کالایی که توسط آنان حمل می‌شود، قاچاق محسوب شود. بر اساس همین تعاریف، می‌توان اینطور نتیجه گرفت که افرادی که با تکیه بر توان جسمانی خود یا با کمک چارپایان، مقدار محدودی از کالا را به صورت قانونی یا غیرقانونی، وارد کشور می‌کنند، کولبر نامیده می‌شوند. 

 پیله‌وری و دشواری تصمیم درباره آن

 طی سالیان گذشته، بحث بر سر کولبران و پیله‌وران در میان مسوولان و کارشناسان ادامه داشته است. از یک سو، کالای وارد شده به صورت پیله‌وری یا کولبری، حاشیه سود بسیار بالایی دارد. این نوع از واردات کالا، نیازمند پرداخت برخی حقوق گمرکی و طی مراحل تشریفات ورود کالا نیست، بدین ترتیب بهایی بسیار کمتر از نرخ بازار خواهد داشت. دولت‌ها نیز برای مدیریت میزان و شکل واردات و فروش کالاهایی که به صورت «ته لنجی» یا پیله‌وری وارد کشور می‌شود، تصمیم گرفته‌اند تا تعاونی‌هایی را با مشارکت شهروندان مرزنشین تشکیل دهند و بازارچه‌هایی مرزی را نیز برای خرید و فروش کالای پیله‌وران احداث کنند. اما به نظر می‌رسد حاشیه سود بالای این تجارت باعث شده است تا پای غیرمرزنشینان نیز به آن باز شود و در نتیجه، بسیاری از افراد از این طریق سود سرشاری کسب کنند.این در حالی است که هدف قانون‌گذار از تصویب چنین معافیت‌هایی آن بوده است که مرزنشینان، بتوانند معاش بهتری در زندگی خود داشته باشند و جریان اقتصادی کشور نیز دچار مشکل نشود. 

علیرغم تاثیر مثبتی که ممکن است پیله‌وری بر معیشت شهروندان بگذارد، اما ناگفته پیدا است که کولبری و سوخت بری با خطرات جسمی و جانی فراوانی همراه هستند. حمل بارهای سنگین بر شانه‌ها بطور حتم باعث فشار بر ستون فقرات و اندام‌ها خواهد شد. کولبران همواره در معرض حوادثی چون سقوط از کوهستان یا سرما زدگی هستند و چه بسا بر اثر این حوادث نیز جان خود را از دست دهند. سوخت‌بری نیز خطرات خاص خود، از جمله احتمال انفجار و آتش‌سوزی در حین انتقال مواد سوختی را به همراه دارد.

نکته دیگر تعریف پیچیده و دشوار کالای پیله‌وری و ته لنجی است. تاکنون در قوانین مصوب «مقررات صادرات و واردات» در سال‌های ۱۳۷۲، ۱۳۷۳ و ۱۳۸۴ و همچنین «آیین نامه اجرایی قانون ساماندهی مبادلات مرزی» مصوب سال ۱۳۸۵، تعاریف مربوط به مفاهیمی همچون «مرزنشین»، «پیله‌ور»، «تهلنجی» و مانند آن چندین بار تغییر کرده و با هربار تغییر قوانین مربوط به این مفاهیم، بر پیچیدگی آنها افزوده شده است. یک بررسی مختصر تاریخی نشان می‌دهد در حالی که در دهه‌های ۱۳۶۰ و ۱۳۷۰، دولت‌ها میزان واردات کالا توسط مرزنشینان را محدود به مقادیر مشخصی از کالاهای اساسی می‌کردند، در دولت «محمود احمدی نژاد» ناگهان بر میزان و سقف کالای وارداتی مجاز به صورت پیله‌وری و ته لنجی افزوده شد. در نتیجه این تغییر، شکل و گستره کولبری و پیله‌وری، تغییر کرد و چهره شهرهایی چون «بانه» و «بندرگناوه» برای همیشه عوض شد. این شهرها تبدیل به بازارهای بزرگی برای فروش کالاهایی شدند که به صورت پیله‌وری و ته لنجی، وارد کشور می‌شدند. حجم گسترده ورود کالا به این شیوه و تاثیرات اقتصادی و اجتماعی آن، باعث شد تا دولت‌های «یازدهم و دوازدهم» تصمیم به تغییر میزان و حجم کالای وارداتی به صورت ته لنجی و پیله‌وری بگیرند و در نتیجه، سیاست کلی نسبت به این پدیده، تغییر کند. 

 واردات کالا توسط مرزنشینان و تاثیرات آن بر جامعه

واردات کالا توسط مرزنشینان به صورت پیله‌وری و کولبری، همواره تبعات اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و امنیتی مختلفی داشته است. بسیاری از کارشناسان معتقدند که اشتغال برخی مرزنشینان به شغل کولبری، در شان آنان نیست، اما به نظر می‌رسد که وجود مشکلاتی همچون نبود اشتغال مناسب جایگزین و حاشیه سود بالای این کار برای برخی افراد باعث شده است تا این پدیده همچنان تداوم داشته باشد. پیله‌وری در شکل کولبری آن، امنیت شغلی چندانی ندارد و در عین حال می‌تواند آسیب‌های جسمانی و روانی جدی برای مرزنشینان به دنبال داشته باشد.

کولبران، اگر در زمره پیله‌وران قرار نگیرند و بدون داشتن مجوزهای لازم، قصد آن را داشته باشند تا کالایی را وارد کشور کنند، بر طبق قانون، مجرم شناخته خواهند شد و از همین رو است که به دلیل وجود مرزبانان، تلاش می‌کنند تا با عبور از مناطق کوهستانی و به صورتی غیرقانونی، کالای مذکور را وارد کشور نمایند. برخلاف قاچاقچیان حرفه‌ای و قدرتمند، کولبران تنها قادرند میزان بسیار محدودی از کالا را وارد کشور نمایند، در نتیجه نمی‌توان این افراد را با قاچاقچیان مقایسه کرد. همانطور که مقام معظم رهبری در یکی از سخنرانی‌های خود در سال ۱۳۹۵، می‌فرمایند: «من مرادم از قاچاق، فلان کولبر ضعیف بلوچستانی نیست که حالا می‌رود آن طرف، یک چیزی را با کول خود برمی‌دارد و می‌آورد اینطرف. این‌ها که چیزی نیست. این‌ها اهمیتی ندارد. با آن‌ها مبارزه هم نشود، اشکالی ندارد.»

ناگفته پیدا است که پدیده پیله‌وری و کولبری، با اقتصاد مناطق مرزنشین گره خورده است و از سوی دیگر، در صورت افزایش میزان کالاهای وارد شده توسط کولبران و پیله‌وران، به ویژه در شهرهایی همچون بانه و گناوه و همچنین بازارچه‌های متعدد مرزی، اقتصاد ملی کشور نیز تحت تاثیر قرار خواهد گرفت. کارشناسان معتقدند با افزایش میزان واردات کالا به شیوه پیله‌وری، اقتصاد مناطق مرزنشین رونق بیشتری پیدا خواهد کرد و مرزنشینان از امتیاز این رونق اقتصادی، بهره‌مند می‌شوند. اما این افزایش میزان ورود، در صورت عدم مدیریت صحیح، می‌تواند موجب بروز  برخی مشکلات در اقتصادی ملی شود و تولید برخی کالاها در داخل کشور را تحت الشعاع خود قرار دهد.  

نکته دیگر نیز تبعات امنیتی این پدیده است. در حالی که کولبران ساده، تلاش می‌کنند تا با تلاش و زحمت فراوان، معیشت خانواده خود را تامین نمایند، برخی نیز ممکن است در پوشش کولبری، اقدام به وارد کردن کالاهای ممنوعه و خطرناک نمایند و بدین ترتیب باعث شوند تا این اقدامات منجر به ایجاد خطرات امنیتی برای کشور شود. از همین رو است که پدیده کولبری تبدیل به یک مسئله پیچیده و چند جانبه برای کشور شده است و دولتمردان تلاش دارند تا ضمن تبدیل کولبری غیرقانونی به پیله‌وری قانونی، از تهدیدات ناشی از این آن بکاهند و اجازه دهند تا مرزنشینان از مزیت‌های حاصل از پیله‌وری، بهره‌مند شوند. 

 منابع:

- کامل دلپسند، پریخان محمدی و مجنون آموسی، مشخصات نویسندگان مقاله بررسی جامعه شناختی زیست جهان اجتماعی کولبران مرزی، ۱۳۹۷

- مجلس شورای اسلامی، طرح ساماندهی معابر مرزی کشور (معابر کولبری و ته لنجی)، ۱۳۹۶

- مرکز پژوهش‌های مجلس شورای اسلامی، اظهارنظر کارشناسی درباره طرح ساماندهی عابر مرزی کشور، ۱۳۹۸

- مجلس شورای اسلامی، قانون ساماندهی مبادلات مرزی، ۱۳۸۴

- هیات وزیران، آیین نامه اجرایی قانون ساماندهی مبادلات مرزی، ۱۳۸۵

- هیات وزیران، آیین نامه ساماندهی مبادله‌ در بازارچه‌های غیررسمی موقت مرزی، ۱۳۹۶

- هیات وزیران، آیین نامه اجرایی قانون مقررات صادرات و واردات، ۱۳۷۲

- هیات وزیران، آیین نامه اجرایی قانون مقررات صادرات و واردات، ۱۳۷۳