آب در کوزه نیست تشنه‌لبان به هوش باشند!

«آب مایه حیات است»، این جمله را همه شنیدیم و با شنیدن آن شاید لبخندی هم زده باشیم، البته این لبخند نه از منظر طنز که از منظر لطافت آب و عشق ما انسان ها به این مایه زندگی است.
بعید است در طول عمرمان، قطع شدن شیر آب در هنگام مصرف و اینکه بطورموقت حتی دقایقی به آب دسترسی نداشتیم را فراموش کرده باشیم، حال تصور کنید این دقایق به ساعات، روزها، هفته ها، ماه ها و…..تبدیل شود، چه فاجعه ایکه روی نمی دهد!
شک نکنیم که اگر جامعه بشری در انتظار فجایعی باشد یکی از بزرگ ترین آنها بی آبی یا خشکسالی است، دو پدیده که هر دو لازم و ملزوم یکدیگرند، یعنی خشکسالی و بی آبی هم علت و هم معلول یکدیگرند.
گرم شدن زمین، خشکسالی و کاهش منابع و ذخایر آبی کشورمان را جدی بگیریم! این ها فرآیند رسیدن به آن فاجعه است، فاجعه ای که اتفاقا با هرگونه استثنا و تبعیض میانه ای ندارد، یعنی دامن همه را می گیرد و کسی را یارای فرار از پیامدهای مهلک آن نیست.
به نظر می رسد خشکسالی نیز مانند بقیه پدیده های طبیعی و غیرطبیعی در کشور، دچار نوعی غفلت مسئولان ذیربط از پیشگیری از آن یا حداقل مقابله علمی و بهنگام با آن شده باشد.
وقتی از زبان یکی از مسئولان فعلی کشور می شنویم که رفتار ما با منابع طبیعی و محیط زیست در سال های گذشته حتی از رفتار دشمن هم بدتر بوده است، می شود به اوج این غفلت و اعتراف صریح خود این مسئولان که اتفاقا گوینده آن در گذشته مسئولیت های کلیدی هم داشته است، پی برد.(رئیس سازمان محیط زیست – فرارو ۲۳مهر۹۶)
نتیجه این رفتار را می توان از زبان یکی دیگر از مسئولان به عیان دید وقتی که می گوید “هیچ نقطه‌ای از کشور نیست که در بازه بلندمدت با درجاتی از خشکسالی مواجه نباشد، حدود ۹۵ درصد مساحت کشور دچار خشکسالی است که ۱۱ درصد آن خشکسالی خفیف، ۳۹ درصد خشکسالی متوسط، ۳۳ درصد خشکسالی شدید و ۱۳ درصد خشکسالی بسیار شدید است و تنها نیم درصد مساحت کشور دارای ترسالی است.” (رئیس مرکز ملی خشکسالی و مدیریت بحران سازمان هواشناسی– فرارو۲۳مهر۹۶)
خشکسالی یک پدیده جهانی است و تنها ایران نیست که با این پدیده روبرو شده باشد و گرم شدن زمین، زندگی همه ساکنان این کره خاکی را تحت تاثیر قرار داده است، بطوری که کارشناسان جهانی محیط زیست هشدار دادند که حتی در صورتی که بشر بتواند طبق هدف تعیین شده در توافقنامه پاریس، گرمای جهانی را تا ۲ درجه‌ سانتیگراد نگه دارد، باز هم بیش از یک چهارم از سطح زمین به میزان قابل توجهی خشک‌تر خواهد شد.
گزارش سازمان ملل نشان می‌دهد که رابطه‌ای آشکار بین کمبود آب، ناامنی غذایی، بی‌ثباتی اجتماعی و درگیری‌های خشونت‌بار وجود دارد و این معضل می‌تواند موجب آغاز و تشدید مهاجرت در سراسر جهان شود.
گرچه این رابطه مصادیقی هم در ایران دارد ولی صاحبنظران به غیر از عوامل جهانی به عوامل دیگری نیز اشاره می کنند که مهم ترین آنها شاید فقدان نظارت در اجرای سیاست ها و برنامه ریزی های کلان کشور باشد که باعث کاهش منابع آبی در کشورمان شده است.
برای مقابله با شرایط فعلی آبی کشور چه کار باید کرد، این پرسش را از رییس و اعضای هیات علمی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران پرسیدیم.
اقلیم ایران خشک است
عضو هیأت علمی دانشگاه تهران گفت: ایران در قسمتی از دنیا با میانگین بارش بلند مدت حدود ۲۴۵ میلی متر قرار گرفته و دلیل عمده آن فرونشینی هوا در این قسمت از کره زمین است که سبب شده اقلیمی خشک داشته باشیم.
دکتر سعید بازگیر افزود: به همین دلیل بهتر است دیدگاه مسئولان کشور به این واقعیت معطوف تا برنامه ریزی های کلان بخش آب سازگار با این شرایط باشد.
این عضو گروه جغرافیای طبیعی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران تصریح کرد: در کشورهای دیگر در چنین شرایطی نگرش کشاورزان را نسبت به این موضوع از طریق تعامل دو طرفه با مراکز علمی اصلاح کرده تا در نهایت ضمن استفاده بهینه از منابع آب، افزایش عملکرد محصولات کشاورزی و معیشت آن ها میسر شود.
وی که در رشته هواشناسی کشاورزی به آموزش و پژوهش در دانشگاه اشتغال دارد، یادآور شد: ما در این رشته دو هدف را دنبال می کنیم، اول افزایش عملکرد محصولات کشاورزی در هکتار و دوم کاهش خسارات ناشی از مخاطرات جوی و اقلیمی.
به گفته وی موضوع دیگری که در سال های اخیر مورد بحث متخصصان این رشته بوده تعیین الگوی بهینه کشت در کشور است که یک طرف آن مسائل فنی از قبیل نیازهای گیاه در مراحل مختلف رشد، آب، خاک و سامانه اقلیم و طرف دیگر آن تعامل جامعه کشاورزان، دستگاه های اجرایی و مراکز دانشگاهی است.
دکتر بازگیر در خصوص ارتباط با جامعه کشاورزان و مراکز دانشگاهی گفت: کشاورزی به معنی زارعت، باغداری و دامداری و مشاغل دیگری مانند پرورش طیور، آبزیان و زنبورداری هم هست و من در این خصوص به نمونه هند اشاره می کنم که در این کشور طی مراسمی سالی دو بار کشاورزان با اعضای هیأت علمی دانشکده های مرتبط نشست های هم اندیشی برگزار می کردند که در آن کشاورزان و دانشگاهیان به تبادل تجارب و اطلاعات خود می پرداختند تا در بهبود برنامه ریزی و فعالیت های کشاورزی مؤثر واقع شود.
وی با اشاره به اینکه در ایران نیز سازمان هواشناسی کشور به کمک وزارت جهاد کشاورزی چنین اقداماتی را انجام می دهد، گفت: بهتر است در این زمینه دانشگاهیان نیز در این هم اندیشی ها و تبادل مسائل علمی مشارکت داشته باشند. 
*تقویت سازگاری فعالیت های کلان با شرایط کم آبی کشور
رییس موسسه جغرافیا دانشگاه تهران هم گفت: در برنامه ریزی های کشور باید سازگاری فعالیت های کلان با شرایط کم آبی همیشه مورد توجه قرار بگیرد، همانطوری که درگذشته نیز در فرهنگ ما این سازگاری وجود داشته و ملت ایران از دیرباز فعالیت های اقتصادی وکشاورزی خود را با این شرایط وفق داده ومتناسب با امکانات هر زمان شیوه ها وتکنیک های منحصر به فردی مانند قنات را ابداع و به کار گرفته اند.
دکتر منصور جعفربگلو افزود: اما متاسفانه از زمان استفاده از موتور پمپ های آب، انرژی برق واستخراج بی ضابطه از منابع آب زیر زمینی این سازگاری ها به هم ریخته و ناسازگاری ها با شرایط محیطی کشور به خصوص از اواخر دهه ۴۰شروع ودر دهه اخیر به اوج خود رسیده است.
این عضو گروه جغرافیای طبیعی دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران تصریح کرد: ما اعتقاد داریم علاوه بر بخش کشاورزی در سایر بخش ها نیز سازگاری فعالیت ها با کم آبی باید برنامه ریزی شود، بخصوص در شهرسازی وطراحی مسکن، اگر به آمار جمعیت ایران و درصد جمعیت شهری درسال های ۱۳۳۵ تا ۱۳۹۵توجه کنیم، مشخص می شود جمعیت کل ایران درسال ۱۳۳۵نزدیک به ۱۹ میلیون و جمعیت شهری۳۱درصد آنرا تشکیل می داده است، درحالی که درسال ۹۵ جمعیت ایران به حدود۸۰میلیون نفر افزایش یافته و درصد جمعیت شهری به بیش از ۷۱ درصد رسیده است با در نظر گرفتن افزایش شدید جمعیت شهری و به تبع آن تغییر الگوی مصرف وافزایش بی سابقه مصارف آب شهری، طراحی شهر و مسکن با هدف استفاده بهینه از آب و کاهش هدررفت آن به ویژه آب بهداشتی باید در اولویت قرار بگیرد.
این استاد دانشگاه در بخش دیگری از صحبت های خود به تشریح علل کاهش منابع آبی کشور پرداخت و گفت: در دهه های اخیر گرمایش جهانی وافزایش متوسط دما، شرایط خشکی را در مناطق خشک ونیمه خشک که بخش اعظم کشور ما را نیز شامل می شود تشدید کرده است، بنابراین اگربا کاهش بارش نیز مواجه نبودیم افزایش حدود یک و نیم درجه ای دما، خود سبب افزایش تبخیر و کاهش بارش برف می شد، درحالی که در طول این دوره با کاهش بیش از۲۰ درصد متوسط بارش نیز مواجه بوده ایم، بنابراین، این وضعیت درکاهش منابع آب به خصوص منابع آب سطحی موثر بوده است، ولی علت اصلی کاهش منابع آبی کشور برداشت بی رویه از آب های زیرزمینی و مصرف آن در کشاورزی با بازده اقتصادی ناچیز بوده است، علاوه بر آن، مهار بیش از حد آب های سطحی برای مصارف شهری منجر به افزایش بیلان منفی آب در دشت های کشور شده است.
دکتر جعفربگلو یاد آور شد: البته باید توجه داشت جمعیت کشور از حدود کمتر از۲۶میلیون نفر در سال ۱۳۴۵ به نزدیک ۸۰میلیون در حال حاضر رسیده و نیاز به مصرف آب در بخش های مختلف افزایش یافته است و در دوره زمانی یاد شده با احداث سدهای متعدد در کشورهای پیرامونی با کاهش شدید ورودی آب به داخل کشور مخصوصا در شرق ایران که از رونق کشاورزی خوبی برخوردار بود، مواجه بوده ایم.
به گفته وی درچنین شرایطی در کشورما که بخش اعظم آن را مناطق نیمه خشک، خشک و بیابانی تشکیل می دهد، حکمرانی آب به مدیریتی با رویکرد علمی، دقیق و خردمندانه نیاز دارد که تاکنون به علت عدم جامع نگری مورد غفلت قرار گرفته و نیازمند مدد جستن مدیران ودستگاه های اجرایی از مراکز علمی پژوهشی کشور است، البته مدیریت بخش آب کشور در مهار آب های سطحی خروجی از کشور موفقیت نسبی داشته است.
به گفته این عضو هیات علمی دانشگاه تهران در بخش هشتم برنامه ششم توسعه یعنی بخش آب، دولت و وزارت جهاد کشاورزی موظف شده اند
برای مقابله با کم آبی، تعادل بخشی به سفره های آب زیر زمینی و جبران تراز آب و پایدارسازی سرزمین اقدامات متعددی را انجام دهند که یکی از آنها طراحی و اجرای الگوی کشت با تاکید بر محصولات راهبردی وارتقای بهره وری آب است و وزارت نیرو موظف شده است تخصیص آب را مطابق طرح الگوی کشت در اختیار کشاورزان قرار دهد. تهیه واجرای الگوی کشت در ایران نیازمند لحاظ کردن جنبه های متعدد و پیچیده فنی، اکولوژیک، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی است که مسلما تکرار راهکار قبلی که توسط واحد های داخلی هر وزارتخانه ارائه می شد، راه به جایی نخواهد برد.
دکتر جعفربیگلو گفت: همه این برنامه ها و اقدامات باید در راستای آمایش سرزمین انجام شود و در این مسیر آمایش موضوعی، آب بایستی بصورت ویژه در دستور کار قرار داده شود، بدیهی است استفاده از توانمندی های دانشگاه ها دراین زمینه ها ضروری است و در این راستا دانشکده جغرافیا و موسسه جغرافیا دانشگاه تهران که تجربه طولانی در مطالعات محیطی و روابط انسان ومحیط دارد برای همکاری وهمفکری با دستگاه های اجرایی و تصمیم گیری اعلام آمادگی می کند.الگوی کشت باید منطبق با شرایط آبی کشور شود.
*زمان بارندگی با فعالیت های کشاورزی در کشور مناسب نیست
دکتر مجتبی قدیری استاد رشته برنامه ریزی روستایی دانشگاه تهران هم نامناسب بودن زمان بارندگی در کشور با فعالیت های کشاورزی را از جمله مشکلات کم آبی جامعه دانست و گفت: متاسفانه عمده بارندگی زمانی در کشور رخ می دهد که کشاورزان به آن نیاز ندارند یا بارندگی ها در طی سالیان متوالی از یک میزان ثابتی بر خوردار نیست.
وی افزود: به عنوان مثال در اواخر دهه ۶۰ بارندگی های سیل آسایی در جنوب خراسان و استان های جنوبی کشور بوقوع پیوست، بطوری که روستاییان و کشاورزان فکر می کردند سال های آینده سال های پرآبی خواهد بود و در نتیجه بسیاری از اراضی کشاورزی و حتی مراتع را به امید برداشت محصول خوب به زیر کشت بردند.
حال آن که آمارها نشان می دهد برخلاف انتظار روستاییان و کشاورزان، میزان بارندگی در سال های بعد به شدت کاهش یافته است.
به گفته وی میزان افزایش و کاهش بارندگی ها گاهی به حدود ۳۰درصد متوسط بارش سالیانه می رسد که این رقم بسیار بالاست و خسارت های سنگینی به بخش کشاورزی کشور وارد می کند.
وی در بخش دیگری از صحبت های خود با اشاره به استفاده نا مناسب از منابع آبی کشور در کشاورزی سنتی، ورود دستگاه های برقی برای حفر چاه را عاملی برای برداشت بی رویه از منابع آبی کشور خواند و گفت: این موضوع در حالی در کشور اتفاق می افتد که میزان ذخایرسفره های زیر زمینی آبی کشور ثابت است.
به گفته وی میزان ذخایر آبی کشور با میزان نزولات جوی ارتباط مستقیم دارد و هرچقدر ما بتوانیم آب های حاصل از بارندگی را جذب کنیم به همان میزان می توانیم از منابع آبی خود برداشت کنیم.
دکتر قدیری گفت: رواج استفاده از دستگاه های برقی برای حفر چاه، گسترش بازار مصرف آب و افزایش جمعیت باعث شده است که نتوانیم متناسب با رشد جمعیت در تامین آب مصرفی توفیق داشته باشیم.
این استاد دانشگاه علاوه بر افزایش رشد جمعیت و تغییر رژیم مصرفی آب، موضوع توسعه شهرها را هم از دیگر عوامل افزایش میزان بهره برداری از منابع آبی کشور دانست و گفت:تعداد شهرهای ایران از یکصد و نود ونه شهردرسال ۱۳۳۵ به بیش از یک هزار و ۲۰۰شهر در حال حاضر رسیده است که بخشی از این شهرها در زمین های کشاورزی و مراتع مستقر شده اند.
وی با اشاره به اینکه در کشورمان هرجا که خوش آب و هوا باشد درخطر شهر شدن قرار دارد، یادآور شد: با این حساب از یک سو اراضی کشاورزی ما محدود و از سوی دیگر جمعیت کشور زیاد شده و این افزایش جمعیت منجر به تغییر رژیم مصرف آب در کنار سایر موارد مصرفی شده است.
به گفته وی درگذشته مردم هر منطقه سعی می کردند در رژیم غذایی خود از موادی استفاده کنند که تولید خودشان بود اما امروزه رژیم غذایی مردم در استان های مختلف تغییر کرده و همه از بخش کشاورزی انتظار دارند که جوابگوی نیازهای مصرفی آنها باشد.
دکتر قدیری با انتقاد از نبود یک برنامه جامع برای کشت منطبق با وضعیت ذخابر آبی کشور گفت: متاسفانه محصولاتی در کشورکشت
می شود که از نظر نیاز به آب، پرمصرف محسوب می شوند، در صورتی که آب کافی برای کشت آنها وجود ندارد مانند صیفی جات که به رغم مصرف بالای آب، چندین سال است که دراین زمینه به امید صادرات آنها فعالیت می شود درحالی که مقرون به صرفه نبوده و از این طریق منابع آبی کشور به هدر می رود.
وی با اشاره به اینکه در صورت فقدان برنامه جامع در این خصوص، کشور روز به روز با مشکلات بیشتری مواجه خواهد شد از وجود تبعیض در نوع نگاه به کشاورزی و روستاییان در مقایسه با بقیه بخش ها انتقاد کرد و یادآور شد: چگونه است که از روستاییان و کشاورزان انتظار داریم نیازهای کشور را تامین کنند اما حمایت های کافی از آنها به عمل نمی آوریم.
*زمان تصمیم گیری های جزیره ای سپری شده است
رئیس دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران هم با بیان اینکه یکی از دغدغه‌های این دانشکده مسائل اقلیمی است، گفت: برای این منظور بخش وسیعی از گروه جغرافیای طبیعی با همکاری اعضای هیأت علمی، دانشجویان دوره دکترا و تحصیلات تکمیلی در حوزه اقلیمی مطالعاتی را انجام می‌دهند، مضاف بر اینکه دامنه این مطالعات به حوزه زراعت و مسائل مربوط به کشاورزی و اقتصاد روستا نیز کشیده می شود.
دکتر ابراهیم مقیمی با بیان اینکه دیگر زمان جزیره‌ای فکر کردن، کار کردن و تصمیم گرفتن تقریباً سپری شده است، افزود: نتایج تصمیمات جزیره‌ای منجر به آلودگی هوا، رخدادها و مخاطرات محیطی، تمرکز جمیعت و اضمحلال زمین‌های کشاورزی می‌شود و امروز زمان هم‌گرایی و هم‌سویی برای برون‌رفت از چنین وضعیتی است.
وی با اشاره به اینکه دانشکده جغرافیا از لحاظ علمی پتانسیل بسیار خوبی دارد، عنوان کرد: این دانشکده حدود ۲۷۰ دانشجوی دکترا دارد و کارهای تحقیقی بسیاری در دانشکده توسط این دانشجویان صورت می‌گیرد و بهتراست این تحقیقات همسو با نیازهای جامعه تعریف شوند.
این استاد دانشگاه خاطر نشان کرد: آنچه به‌عنوان بحث خشکی و خشکسالی در ایران مطرح می‌شود ترکیبی است و سهم خشکی و خشکسالی از کاهش بارش، درصد تعریف شده‌‌ای است، اما فعالیت‌هایی که در بخش‌های دیگر صورت می‌گیرد به تشدید این وضعیت کمک می‌کند، هم چنین موقعیت جغرافیایی ایران نیز تا حدودی کمک کننده این شرایط خشکی است.
وی تغییرات اقلیمی، کاهش بارش، جریان‌های هیدرولوژیک و ماهیت هیدرولوژیک شبکه‌های آبراهی، نوع رخنمون‌های سنگی و رسوبی، مسئله تکنولوژی، استحصال آب‌های عمیق زیر سطحی، حوزه فرهنگ و شهرنشینی، اکولوژی و کشاورزی را از جمله مسائلی برشمرد که هر یک در به وجود آمدن خشکی و خشکسالی در ایران سهمی را ایفا می‌کنند.
دکتر مقیمی گفت: به هر یک از این فاکتورها و سهم آنها در وضعیت خشکی باید توجه شود و منطقی نیست که همه این مسائل را فقط به کاهش بارش ناشی از شرایط اقلیمی ارتباط دهیم.
وی تصریح کرد: طبق آماری که ناسا در مقیاس جهانی منتشر کرده است از سال ۱۹۵۰ تا ۲۰۲۰ روند گرم شدن کره زمین ادامه داشته و تقریباً ما در مرز یک درجه هستیم اما با توجه به
پیش بینی‌های که شده برای پایان قرن ۲۱ این افزایش تا ۲.۵ درجه است، هم‌چنین طبق گزارش های مرکز ملی خشکسالی از سال ۱۳۴۷ دمای هوا روند افزایشی داشته که این می‌تواند در روند خشک‌تر شدن شرایط اقلیمی ما تأثیرگذار باشد.
رییس دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران ضمن اشاره به توان اعضای هیأت علمی و دانشجویان دوره دکترا گفت: ما در این دانشکده آمادگی داریم در زمینه‌های مختلف از جمله داده‌آوری و تحقیقات داده‌ای، مباحث مربوط به پروژه اقلیم، منابع آب و خاک، تناسب اراضی، کاداستر، نظام بهره‌وری، داده‌پردازی و مدلینگ، نظارت و آموزش، بسترسازی و اطلاع‌رسانی با سازمان هواشناسی، وزرات جهاد کشاورزی، شهرداری تهران و سایر نهادها همکاری داشته تا بتوانیم بحث کاهش منابع آب و بارش را به گونه‌ای جبران کنیم.
وی در بخش دیگری از سخنان خود بر نقش دانشگاه ها در حل معضلات جامعه تاکید کرد و گفت: کسانی که بروز برخی مشکلات و معضلات را مخصوصا در حوزه آب کشور به پای کم کاری یا عدم مشارکت دانشگاه ها می گذارند و مدعی هستند سیاست های نادرست آبی در گذشته مورد اعتراض محافل علمی قرار نگرفته است، بهتر است به این پرسش پاسخ بدهند که چرا تصمیم گیری ها و سیاستگذاری ها در این حوزه پشت درهای بسته انجام شده و می شود.
به گفته وی در این تصمیم گیری ها و سیاست گذاری ها رویکرد مراجعه به دانشگاه ها بسیار ضعیف و جای نوآوری های علمی در آنها تقریبا خالی بوده و سیاست گذاران و مسئولان گوش شنوایی برای شنیدن این نوآوری ها و توصیه های دانشگاهی نداشتند و ندارند.
رییس دانشکده جغرافیا دانشگاه تهران معتقد است که اگر چاره جویی معضلات کشور با هدایت مراکز علمی و دانشگاه ها صورت بگیرد این معضلات کمتر به جامعه آسیب می رساند.
دکتر مقیمی از کسانی که مدعی کم کاری یا بی تفاوتی دانشگاهیان نسبت به معضلات آب کشور بودند خواست با مدرک و سند این ادعای خود را ثابت بکنند.
به گفته وی مسلم است دانشگاهیان به موقع به سیاست های غلط آبی در کشور اعتراض کرده و هشدارهای لازم را داده بودند، ولی برنامه ریزان و تصمیم گیران ذیربط، وقعی به هشدارهای دانشگاهیان ننهادند.
تاج محمد کاظمی

 منبع: روزنامه اطلاعات 30دی 96