آزادگی و معاضدت میان ترکمن ها؛ و نقش شورای یاشولی ها/ عظیم قرنجیک

سه مقوله " زن، زین، زمین " از مسائل اساسی و بنیانی در اقتصاد ترکمن هاست. در واقع  اقتصاد ترکمن ها از قدیم الایام همواره  بر این ستون و پایه های اصلی استوار بوده، و کماکان نیز بدین منوال است. سوای  دو مسئله زن و زین( نشیمنگاه چرمی بر روی اسب) که نقش آنها در اقتصاد ترکمن ها واقعیتی انکارناپذير است، به جهت اهمیت زمین در میان ترکمن هاست که، زنده یاد؛ دکتر منصور گرگانی وکیل بلندآوازه و اقتصاددان ترکمن، در اوایل انقلاب ( سال 1358) در گرماگرم  جنگ غیر انسانی  که به جنگ گنبد موسوم گشته بود، جنگی که شاید بتوان گفت ؛ ریشه اش به مساله زمین برمی گردد،  کتاب بس ارزشمندی را تحت عنوان" مسئله زمین در ترکمن صحرا " به زیور طیع آراسته ، که در حوزه اقتصاد ترکمن ها همراه با کتاب  دیگرایشان " اقتصاد گرگان و گنبد و دشت" بی نظیر است. بدین جهت است که به ضرس قاطع می توان گفت که، هیچ تحقیق و پژوهشی در حیطه اقتصاد ترکمن، بدون مراجعه و ارجاع به متن و مفاد این دو کتاب ارزنده، نمی تواند  به ریشه واقعیت ها و کنه مسائل اقتصادی ترکمن ها پی ببرد و منعکس نماید. کما این که، برادر کوچک محقق ایشان " مهندس احمد گرگانی" نیز در یکی از مقالاتش که در ویژه نامه نشریه ترکمن دیار( شماره 3) نگاشته شده بود،  گفته اند؛ " کتاب مسئله زمین در صحرای ترکمن" که در سال 1358 توسط دکتر منصور گرگانی تألیف شد، حاصل مبارزات نامبرده در آن سال‌ها- سال‌های حکومت پهلوی دوم- می باشد که می تواند مرجعی گرانقدر برای محققین و علاقمندان در شناخت مساله زمین قبل از دوران رضاخان تا وقوع انقلاب اسلامی باشد.

• در اینجا، ضمن ارجاع پژوهندگان به این دو کتاب ارزشمند و ماندگار، به مناسبت سالگرد درگذشت مرحوم دکتر منصور گرگانی، به جهت زنده نگاه داشتن یاد و خاطره این نویسنده و محقق ارزشمند، بخش هایی از کتاب پر ارج" مسئله زمین در صحرای ترکمن" را که به موضوع " آزادگی و معاضدت " در میان ترکمن ها و نیز نقش " شورای یاشولی ها " در حل و فصل دعاوی و... پرداخته شده ، می آوریم.

آزادگی و معاضدت و نقش شورای یاشولی ها

در گذشته هر یک از  ایلات و عشایر، معمولا خان و رئیس ایلی داشتند، که همه ملزم به اطاعت او بودند. پس از اینکه خان می مرد، معمولا خانه زادگان به جای او می نشستند و امور ایل را اداره می کردند و از حاکمیتی بی قید و شرط برخوردار بودند...

در صحرای ترکمن چنین اصولی، وجود نداشت. هر کس بنا به استعداد شخصی، و اعتقادات مذهبی ، و رعایت اصول اخلاقی؛ می توانست مورد تائید و احترام دیگران واقع شود و شخصیت برجسته ای در میان طایفه تحصیل نماید. پس از مرگ او، شخصیت دیگری، بدون این که نسبتی با شخصیت قبلی داشته باشد، به این مقام می رسید.

هر یک از طوایف ترکمن، به وسیله شورائی از " یاشولی ها" یا به گفته دیگر، ریش سفیدان، اداره می شد، بدون اینکه مقررات مدونی راجع به این موضوع، وجود داشته باشد. اگر کار مهم و مسئله و اشکالی پیش می آمد، بلادرنگ یاشولی ها بدور هم جمع می شدند و جلسه خود را تشکیل می دادند، و پس از بحث و گفتگو و بررسی موضوع تصمیم می گرفتند که در این مورد چه باید بکنند. (  که می توان از آن ، به مثابه یکی از مؤلفه های تحقق دموکراسی یاد کرد) سپس موافق و مخالف برای اجرای رای شورا دعا می خواندند.  و همگی، چه موافق و چه مخالف بپاخاسته با عزمی راسخ، متفقا برای اجرای آن تصمیم به راه می افتادند. اگر موضوع راجع به یک اوبه بود، با یاشولی آن اوبه، و اگر بزرگ تر بود با یاشولی های طایفه، و چنانچه مربوط به صحرای ترکمن بود، یاشولی های تمام طوایف ترکمن، به شور می پرداختند.

«آن کترین سواینفورد لمبتون» پروفسور ایران‌شناس در دانشگاه لندن و پارسی‌دان انگلیسی و کارشناس تاریخ ایران در دوره‌های سلجوقیان، مغول‌ها، صفویان و قاجارها و پژوهشگر برجسته مسائل ایران چنین می نویسد:

• "... تمام ایل زیر فرمان یک ایلخان نیست. در مواقع لازم بزرگان و شیوخ و ریش سفیدان " اوبه " گرد هم می آیند و با هم مشورت می کنند و بر وفق نظر اشخاص مبرز، و بزرگان و حتی افراد ساده ایلی، نسبت به کارهایی که انجام دهند، تصمیم می گیرند..."

جیمز فریزر ، محقق اروپایی که در سال 1831 کتاب خود را نوشته است، در این خصوص متذکر می شود که " یموت ها و گوکلان ها خان ندارند، بلکه ریش سفیدانی دارند که در حق آنان نهایت احترام را بجا می آورند، و در تمام مواردی که مربوط به مصالح عامه باشد.  پند آنان را می شنوند، و این ریش سفیدان دعاوی را هم فیصله می دهند."  

در صحرای ترکمن، همه مکلف بودند که به یکدیگر کمک کنند. اگر مشکلی برای کسی ، و یا " اوی" و " اوبه" پیش می آمد، مثلا سیلی جاری می شد و خساراتی به بار می آورد، خانه ای ویران می گشت، مرگ و میری در دام‌ها می افتاد، و یا قحطی در نقطه ای ایجاد می شد، شورای یاشولی ها بلادرنگ تشکیل می شد و برای حل مشکل به بحث می پرداخت. این شورا، هزینه جبران خسارات را سرشکن می کرد، و به هر خانه سهمی می داد و یا تصمیم می گرفت که دیگران برای رفع مشکل، چه باید بکنند.

گاهی با سرشکن کردن هزینه ها، موضوع فیصله می یافت، و زمانی افراد اوبه همه ملزم می شدند، که به طور دسته جمعی به کار مجانی و بلاعوض بپردازند، و به یاری مصیبت دیده بشتابند، این معاضدت و کمک‌ها " یاور" نامیده می شد. ( صفحات 13 – 15 کتاب مسئله زمین در صحرای ترکمن).

یکی از نقش های با اهمیت شورای یاشولی ها را می توان در زمان اجرای قانون " راجع به دعاوی اشخاص نسبت به املاک واگذاری" که در تاریخ 26 شهریور ماه 1320 به تصویب مجلس شورای ملی ایران رسیده بود، پی گرفت؛ چنان که در کتاب " مسئله زمین در صحرای ترکمن" ، صفحات 37 و 38 آمده است:

" ... برای طرح موضوع در هیئت های مندرج در قانون فوق الذکر، طبق سنت دیرین ؛ در هر یک از طوایف ترکمن؛ شورای یاشولی ها تشکیل شد، و به بحث پرداخت. اشکال عمده این بود که تمام مردم ترکمن نسبت به یورت خود صاحب حق بودند و در این فرم قانونی می بایست شخصا طرح دعوی نمایند، و این غیرممکن بود. زیرا چطور می شد برای همه پرونده ای ایجاد کرد. اکر هم به طور دسته جمعی به طرح دعوی می پرداختند، مرگ و میر هر یک از اصحاب دعوی؛ باعث معطل شدن کار می شد. لذا شوراهای یاشولی ها، این چنین تصمیم گرفتند ، که بر حسب مورد و موقعیت ؛ چند نفر از خود یاشولی ها، طرح دعوی کنند و یک نفر هم از میان آن ها و یا غیر از آنها، به عنوان وکیل در پرونده شرکت نموده و موضوع را تعقیب کند.... و پس از سالها دوندگی، موفق می شدند...حکم بر محکومیت اداره املاک واگذاری که بعدا تبدیل به املاک پهلوی شد، تحصیل نمایند.

ترکمن بعد از شهریور 20، همان راهی را در پیش گرفت، که قبل از تسلط رضاخان، طی کرده بود. زمین متعلق به تمام افراد طایفه بود، هیچ کس نمی بایست عنوان بزرگ مالکی، به شکلی که در سایر نقاط ایران مرسوم بود، داشته باشد. چرای دام برای همه آزاد است، و هیچ طایفه ای محق نیست، از طایفه دیگر باج بگیرد و بالاخره شورای یاشولی های هر طایفه؛ مرجع تصمیم گیری هستند.این اصول سنتی در تمام دادخواست ها و پرونده های املاک واگذاری منعکس است..."

سخن آخر:

ترکمن طبق سنن دیرین، کارهای جمعی خود را از طریق " مصلحت و شور "انجام داده و از این طریق به انجام کارهای مفید نائل شده است. اینک نیز که پس از انقلاب، شوراهایی در قالب شوراهای ده، شهرو شهرستان و... جانشین شورای یاشولی ها گشته است، می توانند به منزله وسیله و ارگانی برای توسعه اقتصادی و فرهنگی به کار روند و تلاش کنند موجبات به وجود آمدن مؤسسات اقتصادی را فراهم کنند؛ و به مثابه پایگاهی برای تامین نیازهای مردم می توانند مؤثر واقع شوند. در این نظام شورائی ، بهترین  و با استعدادترین و با تجربه ترین افراد، می توانند ، رابط زنده کردن و اصالت بخشیدن به فرهنگ قومی و ملی شوند و عاملی برای ارتباط و تفاهم همگانی و توسعه و عمران و آبادانی محل و منطقه خویش باشند.

نوشتن دیدگاه