جای خالی مریم میرزاخانی در دنیای ریاضیات

به گزارش ایسنا، مریم میرزاخانی، پروفسور ریاضیات و تنها زن دارنده مدال معتبر فیلدز در این رشته، روز 14 ژوئیه 2017 در سن 40 سالگی درگذشت.

ظرف اندک ساعاتی نام او هم به فارسی (#مریم میرزاخانی) و هم به انگلیسی(#maryammirzakhani) به موضوعات مهم توئیتر و فیسبوک تبدیل شدند و آژانس‌های مهم خبری دنیا خبر درگذشتش را پوشش دادند و گزارش‌های زیادی درباره دستاوردهای این دانشمند منتشر کردند.

میزان واکنش‌ها به درگذشت مریم میرزاخانی به قدری زیاد بود که نام وی به یکی از 10 موضوع مهم توییتر در سراسر جهان بدل شد.

مدال "فیلدز" که نام رسمی آن "مدال بین‌المللی اکتشافات برجسته در ریاضی" است، توسط «جان چارلز فیلدز» (1863–1932)، پروفسور ریاضیات دانشگاه "تورنتو"، پایه‌گذاری شد.

این مدال هر چهار سال یک بار در "کنگره بین‌المللی ریاضی" به ریاضیدان‌های برجسته زیر 40 سالی اعطا می‌شود که دستاورد قابل‌توجهی در علم ریاضیات داشته‌اند.

مریم میرزاخانی، اولین زن در تاریخ دنیاست که موفق شد این جایزه را از آن خود کند. میرزاخانی در سال 2014 به دلیل انجام تحقیقات در زمینه «دینامیک و هندسه سطوح ریمانی و فضاهای پیمانه‌ای آنها» برنده مدال فیلدز شد. زمینه تحقیقاتی وی مشتمل بر نظریه "تایشمولر"، هندسه "هذلولوی"، نظریه "ارگودیک" و هندسه "هم‌تافته" بود.

بسیاری از رسانه‌های خارجی به این خبر واکنش نشان دادند و با توجه به این که این بانوی نخبه از شخصیت علمی برجسته‌ای برخوردار بود، خبر درگذشت وی بازتابی جهانی داشت.

پروفسور میرزاخانی در سالیان اخیر به عنوان استاد ریاضیات در دانشگاه استنفورد آمریکا به تدریس مشغول بود. به همین مناسبت وب‌سایت دانشگاه استنفورد نسبت به این موضوع این گونه واکنش نشان داد: مریم میرزاخانی ریاضیدان دانشگاه استنفورد و دارنده مدال فیلدز درگذشت. وی پس از مبارزه‌ای طولانی با بیماری سرطان، امروز در 40 سالگی درگذشت.

"مارک تسیر لاوین"، رییس دانشگاه استنفورد، پروفسور میرزاخانی را این‌گونه توصیف می‌کند: او یک ریاضیدان، نظریه‌پرداز درخشان و در عین حال متواضع بود که جوایز را فقط به این دلیل دریافت می‌کرد که برای دیگر زنان الهام‌بخش باشد تا مسیر وی را در پیش بگیرند. مریم خیلی زود از میان ما رفت اما تاثیر وی روی هزاران زنی که میرزاخانی منبع الهام‌شان برای در پیش گرفتن مسیر علم بوده، زنده خواهد بود. سهم او به عنوان یک دانشمند و نقش اساسی وی مهم و پایدار است و جای او در این‌جا، دانشگاه استنفورد و در سراسر دنیا، عزیز و خالی خواهد بود.

شبکه خبری بی‌بی‌سی هم با اعلام خبر درگذشت این نابغه ریاضی، این گونه واکنش نشان داد: پروفسور میرزاخانی به عنوان اولین و تنها زنی که تا به حال موفق به دریافت جایزه فیلدز شده است، برای ریاضیدانان زن جوان یک الگو و الهام‌بخش است. این نابغه ایرانی در دانشگاه استنفورد تدریس می‌کرد و با یک دانشمند اهل کشور چک به نام "یان وندراک" ازدواج کرده بود که حاصل این ازدواج دختری به نام آناهیتا است.

"غم و اندوه ناشی از درگذشت مریم میرزاخانی، اولین زن ریاضیدان دارنده مدال فیلدز که در 40 سالگی درگذشت." تلگراف نیز با چنین تیتری به درگذشت این بانوی نخبه ایرانی واکنش نشان داد.

نشریه "نیویورکر" در گزارشی ویژه و با تیتر "همه به دنبال مریم می‌گشتند، اما او رفته بود" به توضیح ویژگی‌های شخصیتی و فنی مریم میرزاخانی، دانشمند فرهیخته ایرانی پرداخت.

تلگراف هم نوشت: میرزاخانی در کودکی رویای نویسنده شدن را در سر می‌پرورانده، اما موفقیت‌های وی در ریاضی موجب شد تا این راه را ادامه دهد و تبدیل به ریاضیدانی شود که مدال فیلدز را تصاحب می‌کند.

دیلی‌میل نیز در مطلبی تحت عنوان نابغه ریاضیات، مریم میرزاخانی در 40 سالگی درگذشت، به شرح ماوقع پرداخت و نوشت: این ریاضیدان در طول فعالیت حرفه‌ای خود صاحب چندین و چند افتخار شد، از جمله مدال فیلدز که عالی‌ترین جایزه در دنیای ریاضی است. وی دچار سرطان بود که اخیرا با وسعت یافتن، به مغز استخوان وی سرایت کرده بود. درگذشت این نابغه موجی از اندوه در جوامع علمی به راه انداخته است.

اما پایگاه ایندیپندنت عنوان کرد: زن ریاضیدان نابغه که در مطالعه روی اشکال هندسی انتزاعی پیشگام بود، در سن 40 سالگی درگذشت. این پروفسور ایرانی در سال 2014 جایزه فیلدز را که مشهور به نوبل ریاضیات است، کسب کرد و با مطالعه روی دینامیک و هندسه سطوح ریمانی و فضاهای مدولی به شهرت جهانی رسید. وی به آهسته و با دقت کار کردن و اندازه‌گیری‌های هندسی دقیقش، شناخته می‌شد.

پایگاه "کالچرس" با تیتر "ستاره‌ای که زود خاموش شد" به پیشواز معرفی این دانشمند برجسته ریاضیات رفت و نوشت: مریم عاشق آن لحظه‌ای بود که مساله‌ای حل می‌شد و جواب آن را می‌یافت. معلمان و دوستان زیادی در قرارگیری وی در مسیر ریاضیات نقش داشته‌اند. یک سال در امتحان ریاضیات دبیرستان به طرز عجیبی نمره پایینی گرفت، زیرا معلمش به مهارت‌های او در ریاضیات اعتقاد نداشت. مریم به شدت دلسرد شد و این موضوع باعث شد تا به تحقیق بپردازد تا ببیند آیا واقعا ریاضیات جوابگوی اشتیاق و تلاش وی خواهد بود یا خیر. خوشبختانه معلم ریاضی بعدی مریم موجب دلگرمی وی شد. مریم در همان مدرسه با رویا بهشتی آشنا شد و این آشنایی موجب افزایش علاقه آنان به ریاضیات گشت. مرحومه مریم میرزاخانی و بهشتی هر دو از ریاضیدانان برجسته دنیا هستند.

خبرگزاری‌ها و پایگاه‌های بسیار دیگری از جمله سی.ان.ان، کانورسیشن، ای.بی.سی. نیوز، لوموند، گاردین، ال پاییس، اشپیگل، وایر هند، ان‌پی‌آر، هندو، نیوزویک، سی‌بی‌اس، العربی، زی‌نیوز، آرمن پرس، نیجریا تودی، ورلد نیوز، واشنگتن پست، پاکستان تودی، ساینس مگ، فیزیکس برکلی و غیره نسبت به این خبر واکنش داشتند.

مریم میرزاخانی متولد تهران بود و در دانشگاه شریف ریاضی خواند و سپس برای ادامه تحصیل به آمریکا مهاجرت کرد و مدرک دکتری خود را در سال ۲۰۰۴ از دانشگاه "هاروارد" دریافت کرد.

میرزاخانی در مصاحبه‌ای با مجله "Quanta" در سال ۲۰۱۴ عنوان کرده بود که در کودکی قصد ریاضیدان شدن نداشته و به عنوان یک کودک علاقه وافری به خواندن کتاب و نوشتن داستان داشته و تصور می‌کرده روزی نویسنده خواهد شد اما پس از مواجهه با مسائلی دلسرد کننده در زمینه ادبیات در مقطع راهنمایی، سرانجام اشتیاق به ریاضیات را در خود کشف کرد و خود را به بهترین شکل در این زمینه اثبات کرد.

میرزاخانی روی انواع مسائل مربوط به هندسه هذلولی کار می‌کرد که در واقع سطوحی شبیه به یک "چیپس" یا انحناهای یک "کلم بروکلی" را مورد مطالعه قرار داده است، اما این اشکال بر خلاف چیپس یا سبزیجات دارای سوراخ‌هایی در انتها هستند. اگر تجسم چنین اشکالی سخت است دلیل خوبی برای آن وجود دارد؛ سطوحی که میرزاخانی آنها را بررسی می‌کرد، محدود به دنیای واقعی نبودند.

ریاضی‌دانان اغلب این سطوح را با مطالعه منحنی‌هایی که روی آنها قرار می‌گیرند، درک می‌کنند. حلقه‌های ساده دسته مهمی از این سطوح هستند(در این دسته منظور از کلمه "ساده" حلقه‌هایی است که خود را قطع نمی‌کنند).

میرزاخانی در تز دکتری خود مسئله‌ای را حل کرد که در نگاه اول ساده به نظر می‌رسد، اما در واقع پاسخ به آن بسیار دشوار است؛ در یک سطح هذلولی مشخص چند حلقه ساده که کمتر از یک طول مشخص هستند، وجود دارد؟

"کورتیس مک‌مولن"، استاد راهنمای تز دکتری میرزاخانی که استاد ریاضیات دانشگاه "هاروارد" نیز بود، عنوان کرد که میرزاخانی پس از چند هفته از رسیدن به جواب این سوال با یک خبر غافلگیرکننده نزد وی رفته است. میرزاخانی از راه‌حل و کارهای خود برای اثبات فرضیه "Witten" استفاده کرده و با روش جدیدی آن را اثبات کرده بود که یک نتیجه مهم در نظریه رشته بود.

طی سالیان اخیر وی همراه با "الکس اسکین"، ریاضیدان دانشگاه "شیکاگو" و امیر محمدی، ریاضیدان دانشگاه "سن‌دیگوی" کالیفرنیا مقالات موثری در تکمیل قضیه موسوم به "چوب جادویی" (magic wand)نوشت. این مقالات تنها در مورد سطوح هذلولی نبود، بلکه راجع به کل فضای آنها بحث می‌کرد. در واقع این مطالعات به بررسی یکی از مسائل لاینحل فیزیک کلاسیک در مورد حرکت یک توپ بیلیارد در برخورد با کناره‌های یک میز چندضلعی پرداخت.

او در منزل خود در نزدیکی دانشگاه "استنفورد" عادت داشت که بر روی زمین بنشیند و ساعت‌ها روی صفحات کاغذ، ایده‌ها، نمودارها و فرمول‌های ریاضی را ترسیم کند که سبب می‌شد دخترش به او بگوید: "مامان باز داره نقاشی می‌کنه"!

میرزاخانی از سویی گوشه‌گیر و درون‌گرا به نظر می‌رسید اما از طرف دیگر بسیار پرانرژی و با صلابت بود؛ خصوصا زمانی که در کلاس و پای تخته در حال تدریس بود.

شاگردان و همکارانش وی را فردی بلندپرواز و در عین حال فروتن، بی‌باک و سر به زیر توصیف می‌کنند.

میرزاخانی گاهی لقب "کُند" را به خود اطلاق می‌کرد که قطعا حاکی از مزاح وی با خویش بوده است؛ چرا که او یک شرکت‌کننده برجسته در المپیاد جهانی بود و در هر دو سالی که از تیم کشورش در المپیاد شرکت کرد و با به دست آوردن نمره کامل در سال دوم، موفق به دریافت نشان طلا شد.

شاید "عمیق" کلمه خوبی برای جایگزینی با لغت "کُند" باشد. او با درک یک مسئله استدلالی راضی نمی‌شد. وی می‌خواست همه جزئیات مربوط به یک مسئله به صورت عمیق بفهمد تا بتواند هر مسئله‌ای را در دنیای شگفت‌انگیز ریاضیات مورد تحلیل و بررسی قرار دهد.

پروفسور "مک‌مولن" می‌گوید: مریم یکی از ریاضی‌دانان نادر بود که مهارت‌های حل مسئله را با بینش و کنجکاوی یک دانشمند بالغ و باتجربه ترکیب می‌کرد. او خودش را در جهان شگفت‌انگیز ریاضیات غوطه‌ور می‌کرد و هنگامی خود را غرق در این فضا می‌دید، می‌توانست شروع به حل مسائل کند. من فکر می‌کنم منظور مریم از "کُند" بودن همین بود.

در جایی که اغلب ریاضی‌دانان مسیری مستقیم را برای حل مسائل انتخاب می‌کنند، میرزاخانی با مواجه شدن با مسائل از وجوه مختلف، روش‌های متفاوتی را برای از بین بردن موانع ابداع می‌کرد.

این رویکرد همراه با شجاعت فکری او به این معنا بود که او چشم‌اندازی روشن برای کار آینده در ریاضیات خود داشته است.

"الکس رایت"، ریاضیدان دانشگاه استنفورد تا زمان درگذشت میرزاخانی چند سال با وی همکاری داشته است. همکاری آنان زمانی آغاز شده که الکس به تازگی فارغ‌التحصیل شده بوده و خانم میرزاخانی وی را به سخنرانی در یک سمینار دعوت کرد.

"الکس" می‌گوید: قابل توجه بود که خانم میرزاخانی چقدر برای کار با من وقت می‌گذاشت و دسترسی به وی برای سوال در مورد مسائل تحقیقاتی بسیار آسان بود و ایشان همیشه پاسخگو بودند.

وی افزود: از این که او تا چه اندازه در دنیای ریاضیات عمیق است، شگفت‌زده شده بودم. متوجه شدم که خانم میرزاخانی هیچ مشکلی با چندین سال دست به گریبان بودن با یک مسئله ریاضی و فکر در مورد آن ندارد؛ در صورتی که هیچ اطمینانی از دستیابی به جواب نداشت. اساسا من از همان موقع تحت تاثیر دیدگاه و فلسفه کاری وی قرار گرفتم.

میرزاخانی در رشته خود تاثیرگذار بوده است و مطمئنا تاثیرش بیشتر هم خواهد شد؛ چرا که محققان بیشتری به درک کاملی از مطالعات و نتایج وی رسیده‌اند.

"مک‌مولن" می‌گوید: کارهای میرزاخانی موجب گشوده شدن دروازه‌های جدیدی برای تحقیقات جدید شده است. وی با جاه‌طلبی بی‌باک خود به عرصه جدیدی در ریاضیات رسید.

میرزاخانی اولین زن ریاضی‌دان برجسته نبود اما وی اولین و تا کنون تنها بانوی برنده جایزه فیلدز است که بر خلاف مراسم سالیانه نوبل، هر چهار سال یک بار به حداکثر چهار ریاضیدان زیر ۴۰ سال اهدا می‌شود.

"دبوشیس" می‌گوید: تاکنون زنان ریاضیدانی وجود داشته‌اند که تا آخرین نفرات منتخب برای اهدای مدال فیلدز پیش رفته بودند اما تا سال ۲۰۱۴ هیچ زنی موفق به کسب این افتخار نشده بود. من بسیار بسیار خوشحالم که با تصاحب این مدال توسط مریم میرزاخانی شاهد وقوع این اتفاق در طول عمر خود بودم.

وی افزود: رسیدن به کنگره بین‌المللی ریاضی‌دانان در سئول، جایی که این جایزه اهدا شد، برای میرزاخانی به دلیل ابتلای وی به بیماری سرطان مشکل بود. با وجود این که در آن زمان آن را خصوصی نگه داشت اما وی در اوج ابتلا به سرطان بود. ما بسیار خوشحال بودیم که توانستیم او را به مراسم برسانیم.

سرطان میرزاخانی سرانجام دوباره عود کرد و به رغم درمان‌های بسیار، متاسفانه به کبد و استخوان‌ها سرایت کرد و سرانجام وی را از پا درآورد.

دکتر حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در ادای احترام به این دانشمند، در مورد درخشش بی‌نظیر این دانشمند خلاق و انسان متواضع که نام ایران را در مجامع علمی جهانی طنین‌انداز کرد، سخن گفت.

به گفته همکارانش وی تا کمی قبل از درگذشتش به کار و مطالعاتش ادامه می‌داد و نسبت به بیماری‌اش واقع‌بین اما امیدوار بود.

یاد و خاطره میرزاخانی توسط همسرش "یان وندراک" و دخترشان "آناهیتا" زنده نگه داشته می‌شود.

دانشگاه استنفورد روز 21 اکتبر 2017 مراسم بزرگداشتی برای میرزاخانی ترتیب داد و یاد و خاطره وی را زنده نگه داشت. در این مراسم در عوض گل، مبلغ آن به عنوان کمک به خیریه به صندوق یادبود "مریم میرزاخانی" در دانشگاه استنفورد واریز شد.

در ایران نیز در کنار مراسم ترحیم، مراسم یادبودی در تاریخ 30 آبان 1396 از طرف دانشگاه شریف برای آن مرحومه برگزار شد.

همچنین از سردیس زنده یاد پروفسور مریم میرزاخانی در سازمان اسناد و کتابخانه ملی رونمایی شد و آیین تجلیل از مقام علمی ایشان برگزار شد.