راه آهن «گرگان - اینچه برون» موهبت یا مصیبت برای آق قلا

■ تاج محمد کاظمی/

 در روزهای اول سال جدید بخاطر افزایش بی سابقه بارندگی، سوء مدیریت در تنظیم و توزیع درست آب سدها و همچنین لایروبی نشدن به موقع گرگان رود، وقتی جریان خروشان آب این رودخانه از سمت شرق و شمال آق قلا وارد این شهر شد و در مسیر طبیعی خود یعنی به سمت غرب و در نهایت به طرف دریا روانه شد، برخلاف همه سیل های گذشته با مانعی بزرگ به نام خط آهن گرگان – اینچه برون مواجه شد که در ارتفاعی بلند ساخته شده بود.

با مشاهده این وضعیت، مردم آق قلا هراسان به سوی فرمانداری شتافتند تا چاره ای برای این مشکل پیدا کنند، آنها از فرماندار آق قلا خواستند که این خط آهن شکافته شود تا سیلاب که لحظه به لحظه بر حجم و شدتش در پشت این مانع افزوده می شد، راه خودش را به سمت دریا ادامه دهد، اما ظاهرا فرماندار این شهرستان که قانونا رییس ستاد بحران این شهرستان محسوب می شود از خود سلب مسئولیت می کند و انجام هراقدامی درخصوص خط آهن را منوط به اجازه مسئولان راه آهن جمهوری اسلامی ایران می داند.

مردم آق قلا که جان ومالشان بخاطر تجمع آب در پشت این مانع غیرطبیعی و برگشت آب به سمت محلات داخل شهر در خطر می بینند خودشان را به آب و اتش می زنند تا راهی برای این مشکل اساسی پیدا کنند، ولی حتی ستاد مدیریت بحران استان گلستان نیز که خود بخاطر موضوع استاندار با بحران مدیریت مواجه بود، وقعی به این درخواست برحق مردم آق قلا نمی نهد تا سرانجام با ورود نیروهای مسلح به عرصه کمک رسانی به مردم سیل زده آق قلا و البته با درخواست کتبی ستاد مدیریت بحران استان، خط اهن گرگان اینچه برون در چند نقطه توسط این نیروها منفجر می شود و به این ترتیب بخشی از آب های انباشته شده در شمال اق قلا از شکاف های ایجاده توسط این انفجارها به سمت غرب استان روانه می شود.

تاخیر در انجام این کار، یعنی بازکردن مسیر سیل از طریق شکافتن چند نقطه در خط آهن گرگان اینچه برون در محدوده غرب شهر آق قلا، خسارت های جبران ناپذیری به مردم این شهر زد، به این ترتیب  که با برگشت آب به داخل محلات شهر و ماندگاری آن در کوچه و خیابان های آن به مدت حداقل 20 روز، خانه و محل کسب بسیاری از شهروندان این شهر و همچنین سایر زیرساخت های شهری در معرض آسیب های جدی قرار گرفته است. مضاف بر اینکه راکد ماندن آب به مدت طولانی انواع  و اقسام آلودگی ها و به تبع آنها بیماری های خطرناک را به دنبال داشته و خواهد داشت.

امروز یعنی در بیستمین روز سیل استان گلستان که به گفته رسانه های رسمی حداقل 30درصد شهر اق قلا را همچنان آب ناشی از سیل فرا گرفته است، بررسی این موضوع یعنی ساخت خط آهن گرگان اینچه برون و نقش آن در خسارت های ناشی از سیل به مردم شهر آق قلا، می تواند برخی از ابهامات را در این خصوص اشکار کند.

■ چرا راه آهن بروز سیل را پیش بینی نکرده بود؟

اولین سئوال که به اذهان متبادر می شود این است که چرا متولیان طرح ساخت خط آهن گرگان اینچه برون( بخوان ایجاد مانعی بلند در برابر سیل) در هنگام طراحی آن به روز مبادایی مثل روز اول فروردین 98 فکر نکرده بودند که ممکن است سیلی خروشان از گرگان رود بالا بزند و سر از شمال آق قلا دربیاورد و راه طبیعی خود یعنی به سمت غرب استان و دریا را ادامه دهد، همانطور که در سال های گذشته این حادثه طبیعی یعنی سیل چندین بار در این منطقه اتفاق افتاده و آب درست از این مسیر به راحتی رد شده و راه خود را به سمت دریا ادامه داده است.

پاسخ این سئوال را ظاهرا شهرام آدم نژاد معاون حمل و نقل وزارت راه و شهرسازی که شرکت راه آهن از شرکت های زیر مجموعه این وزارتخانه محسوب می شود، این گونه داده است:

« معاون وزیر راه و شهرسازی درخصوص برخی انتقادها به انتخاب مسیرها از جمله مسیرریلی گرگان – اینچه برون گفت: اگر راه‌آهن گرگان – اینچه برون را به لحاظ توپولوژی(مکان شناسی) مشاهده کنید، آن موقع متوجه خواهید شد که ارتفاع شهر چقدر است. شک نکنید اگر راه‌آهن گرگان – اینچه برون وجود نداشت به جای آق‌قلا شهر دیگری زیر آب می‌رفت چون بارش‌ها در همه نقاط بیش از ۱۰۰ میلی‌متر و بیش از حد بود. در ارتباط با طراحی مهندسی راه و راه‌آهن چند نکته همواره در سالیان سال در نظر گرفته می‌شود و یکی از آن‌ها بررسی دوران‌های گذشته سیل و سیلاب و آبروهایی است که وجود دارند، در همین مسیر طبق مطالعات اولیه برای سیل و سیلاب چهار دهنه آبرو در نظر گرفته شده بود اما میزان بارش‌ها زیاد بود. طراحی راه فی‌نفسه مشکلی ایجاد نمی‌کند مگر اینکه در جاها‌ی دیگر و مسیل‌ها مشکلات و موانع ایجاد کنیم تا آب یا سیلاب راه خودش را پیدا نکند.(پایگاه خبری وزارت راه و شهرسازی-10/1/98)

■ مسئول خسارت های وارده به مردم آق قلا کیست؟

نگارنده چون تخصص فنی دراین خصوص ندارد درباره این پاسخ معاون وزیر فقط چند تا نکته مطرح می کند تا وی و متخصصان مستقل درباره آنها نظر بدهند:

1‌- ایشان گفته اند که« شک نکنید اگر راه آهن گرگان – اینچه برون وجود نداشت به جای آق قلا شهر دیگری زیر آب می رفت چون بارش‌ها درهمه نقاط بیش از ۱۰۰ میلی‌متر و بیش از حد بود»

از این گفته می توان نتیجه گرفت که:

اولا این خط آهن باعث شده تا آق قلا به زیر آب برود! بنابراین، شرکت راه آهن اگربه این موضوع که این خط آهن مانعی برای جریان آب سیلاب در آق قلا به سمت غرب استان است، واقف بوده ولی هیچ راه حلی برای آن پیش بینی نکرده است، مقصر اصلی برگشت آب به درون شهر آق قلا و ماندگاری بیش از 20روز آب در این شهر و مسئول همه خسارت های مادی و روانی وارد شده در این مدت طولانی به مردم آق قلا، دستگاهی جز شرکت راه آهن نیست!

راه آهن اگر هم نسبت به این موضوع واقف نبوده و پیش بینی چنین روزی را هم در هنگام طراحی و ساخت این خط آهن نکرده است، بازهم مقصر است چرا که در همه دنیا چنین طرح های بزرگ با پیش بینی دقیق علمی و برآورد بالاترین احتمالات به اجرا درمی اید، مضاف بر اینکه نمونه های چنین سیل هایی در گذشته در این منطقه رخ داده و مشاورین محلی این پروژه قطعا درباره سابقه این سیل ها اطلاعات کافی داشته اند.

دوما به گفته این مقام مسئول، این خط آهن مانع شده تا شهر دیگر زیر آب نرود! که البته ایشان باید جواب بدهند اگر این خط آهن شکافته نمی شد و مسیر طبیعی آب که از شرق به غرب استان و به سوی دریاست با مانعی به نام خط آهن به مدت طولانی مسدود می شد، با توجه به تداوم بارندگی و افزایش حجم سیلاب،غیراز اینکه کل شهر آق قلا زیر آب می رفت، این احتمال وجود نداشت که آب به سمت شهر گرگان که در 15کیلومتری جنوب آق قلا قرار دارد هم پیش می رفت؟

به عبارت دیگر طراحان این خط آهن، طبق دیدگاه آقای معاون وزیر راه و شهرسازی، این مانع بزرگ را ایجاد کرده اند تا به هر نحو ممکن حتی به قیمت غرق شدن کل آق قلا و در نهایت شهر گرگان، مسیر طبیعی روان شدن آب رودخانه گرگان را که چند صد سال شاید از شرق به غرب و به سمت دریا بوده است، مسدود نمایند!!

■ چهار دهنه آبرو برای 80 کیلومتر خط آهن!

2‌- ایشان همچنین گفته اند که « در ارتباط با طراحی مهندسی راه و راه‌آهن چند نکته همواره در سالیان سال در نظر گرفته می‌شود و یکی از آن‌ها بررسی دوران‌های گذشته سیل و سیلاب و آبروهایی است که وجود دارند، در همین مسیر طبق مطالعات اولیه برای سیل و سیلاب چهار دهنه آبرو(آب رو) در نظر گرفته شده بود اما میزان بارش‌ها زیاد بود»

درباره این گفته ها اولا که اگر سوابق(دوران ها) سیل و سیلاب در منطقه آق قلا بررسی شده چرا فقط چهاردهنه آبرو آن هم طبق مطالعات اولیه! در نظر گرفته شده است؟

یعنی در چنین پروژه مهم و زیربنایی نباید پیش بینی می شد که ممکن است باران یک زمانی بیش از حد انتظار ببارد و در نتیجه حجم سیلاب بیشتر شود و این چهار دهنه آبرو کفاف خروج این میزان سیلاب را نکند، تازه معلوم نیست طراحان این خط آهن این چهار آبرو را در کدام نقاط این خط 80 کیلومتری تعبیه کرده اند که نیروهای نظامی مجبور شدند برای رهاسازی آب های انباشته شده در پشت این خط آهن در ضلع غربی شهر آق قلا، چند نقطه آن را با انفجار بشکافند؟ یعنی این چهار آبرو حداقل درجایی که موردنیاز بوده، قرار نداشته است، چرا که اگر حداقل یکی از انها در مسیر سیل قرار داشت فشار آب سیل طبیعتا روی آن متمرکز و در نتیجه ممکن بود آب از روی کل خط آهن بالا بزند و راه خود را ادامه دهد! ولی آب بخاطر نبود آبرو در این خط آهن به عقب و به سمت داخل شهر آق قلا برگشته و متاسفانه این همه خسارت های مادی و روانی به مردم این شهر وارد کرده است!

3- آقای معاون وزیر در ادامه صحبت های خود گفته است: « طراحی راه فی‌نفسه مشکلی ایجاد نمی‌کند مگر اینکه در جاها‌ی دیگر و مسیل‌ها مشکلات و موانع ایجاد کنیم تا آب یا سیلاب راه خودش را پیدا نکند.»

اتفاقا در طراحی راه، موضوعی که نباید فراموش شود امکان بروز حوادث غیرمترقبه است( گرچه سیل آق قلا مسبوق به سابقه است) و راهی که در طراحی آن پیش بینی های کافی به عمل نیامده باشد، بطورقطع مشکل ساز خواهد بود(همانطور که خط آهن گرگان اینچه برون بخاطر پیش بینی نشدن بروز این سیل اخیر در طراحی آن، این فاجعه را برای مردم آق قلا رقم زده است.)

■ انداختن توپ به زمین دیگران

4‌- فراز آخر صحبت های آقای معاون هم بسیار جالب است آنجا که توپ را به زمین دیگران می اندازد و می گوید:

« مگر اینکه در جاها‌ی دیگر و مسیل‌ها مشکلات و موانع ایجاد کنیم تا آب یا سیلاب راه خودش را پیدا نکند. »

غافل از اینکه خود شرکت راه آهن با ایجاد مانع بزرگی به نام « خط آهن گرگان –اینچه برون » در غرب شهر آق قلا و عدم پیش بینی آبروهای کافی در این منطقه، باعث شده آب یا سیلاب راه خودش را پیدا نکند!

حال، می رسیم به این موضوع که چرا در هنگام طراحی و ساخت خط آهن گرگان –اینچه برون پیش بینی علمی و متناسب با شرایط اقلیمی و براساس حداکثر احتمالات صورت نگرفته است.

در راهنماي سيستم مديريت ايمني در صنعت حمل و نقل ريلي که توسط معاونت آموزش، تحقیقات و فناوری وزارت راه و ترابری(راه و شهرسازی فعلی) در بهار سال 1385منتشر شده است در بخش نهم فصل دوم این راهنما تحت عنوان مدیریت ریسک آمده است: 

« در ارزيابي ريسك یکی از مراحل مهم، شناسايي خطرات است. شناسايي خطرات نخستين بخش از فرآيند ارزيابي سيستماتيك ريسك است كه شامل تعريف كليه شرايط خطرناكي است كه ممكن است به بروز حادثه و يا سانحه منجر شود . اين امر شامل ملاحظه و بررسي تمامي برهمكنشهاي موقعيت مورد نظر ميباشد. به مجرد تعريف نمودن و شناسا يي خطرات، لازم است كه خطرات دسته بندي و رتبه بندي گردند تا امكان تجزيه وتحليل موثر آنها فراهم گردد. اين شناسايي، نواحي كه بايد ريسك در آنها كاهش داده شود و لازم است هرچه سريع تر تلاش ها بر روي آنها متمركز گردد، را نشان مي دهد.»

براساس این راهنما که خود وزارت راه و شهرسازی منتشر کرده است « فرآيند ارزيابي سيستماتيك ريسك شامل تعريف كليه شرايط خطرناكي عنوان شده كه ممكن است به بروز حادثه و يا سانحه منجر شود.» یعنی طراحان خط آهن گرگان – اینچه برون اگر این نوع مدیریت ایمنی در صنعت حمل و نقل ریلی منتشره از سوی وزارتخانه متبوع خود را باورکرده بودند، باید پیش بینی بروز« کلیه شرایط خطرناک » درخصوص این خط آهن را می کردند و به جای تعبیه تنها چهار آبرو که آن هم معلوم نیست در کجا قرار داده شده اند به تعداد کافی آبروهایی را در مکان های مناسب قرار می دادند تا این حادثه اسفناک که دودش تنها به چشم مردم رنج کشیده آق قلا رفته است، پیش نمی آمد!

■ مسئولان و کارشناسان محلی کجا بودند؟

و اما اینکه چرا مسئولان و کارشناسان ذیربط استانی و شهرستانی وقت، درهنگام ساخت این خط آهن درخصوص احتمال بروز سیل های بزرگ به رغم مسبوق به سابقه بودن آنها هشدار نداده اند، سئوالی است که این مسئولان و کارشناسان باید به مردم آق قلا پاسخ بدهند.

طبق گزارشی که خبرگزاری مهر در تاریخ 30شهریور 1393در خروجی خود منتشر کرده است « دستگاه های مختلف اجرایی استان و شهرستان ها از جمله راه و شهرسازی، حمل و نقل و پایانه ها، راه آهن، فرودگاه، فرهنگ و ارشاد اسلامی، میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و شرکت آب منطقه ای، دستگاه های امنیتی و انتظامی و فرمانداران شهرستان های گرگان، آق قلا و گنبدکاووس از جمله افراد حاضر در نخستین جلسه برنامه ریزی پروژه بین المللی راه آهن اینچه برون به گرگان بودند و آمادگی خود برای همکاری در این زمینه را اعلام کردند. البته قرار شده است جلسات آینده به صورت هفتگی تا زمان افتتاح پروژه با حضور همه دستگاه های مرتبط با این پروژه برگزار شود.»

البته از میان این دستگاه ها اداره کل راه و شهرسازی، راه آهن و شرکت آب منطقه ای استان گلستان و بخصوص فرماندار وقت شهرستان آق قلا بطورمستقیم در بحث پیش بینی بروز سیل های بزرگ با توجه به سوابق آنها در آق قلا مسئولیت داشتند ولی چرا در جلسات مذکور در این خصوص به طراحان خط آهن گرگان اینچه برون هشدارهای لازم را نداده اند، جای سئوال دارد!

حدود 9 ماه قبل از این تاریخ، یعنی در تاریخ اول دی ماه 92 حمیدرضا فرمی کارشناس مسئول راه آهن شمال کشور در گفت و گو با خبرگزاری مهر ناقص بودن و غیر قابل بهره برداری بودن پروژه راه آهن گرگان به اینچه برون را رد کرده و اظهار داشته بود: هیچ مشکل فنی در مسیر راه آهن گرگان- اینچه برون وجود ندارد.

در همین تاریخ عیسی امامی نماینده وقت مردم گرگان و آق قلا در مجلس شورای اسلامی هم در این باره به خبرگزاری مهر درخصوص مشکلات موجود در راه آهن گرگان اینچه برون گفته بود: برخی از قسمت های ریل به دلیل آبگرفتگی و سیل نیاز به زیرسازی مناسب دارد که در حال انجام می باشد.

بنابر گزارش رسانه ها شریعتمداری معاون اجرایی وقت رییس جمهوری و آخوندی وزیر راه و شهرسازی وقت حداقل یک بار و معاونین این وزارتخانه ماهانه از روند اجرایی پروژه راه آهن گرگان – اینچه برون بازدید و رضایت خود را از کم و کیف آن اعلام کرده بودند.

پروژه ساخت خط آهن گرگان – اینچه برون که دو بار توسط دو رییس جمهوری(احمدی نژاد در سال  ۱۳۹۲ و روحانی در سال 1393) افتتاح شد با مجموع 240میلیارد تومان هزینه  توسط وزارت راه و شهرسازی دولت های دهم و یازدهم به عنوان کارفرما و قرارگاه خاتم الانبیا به عنوان  پیمانکارساخته شده است. قرارداد این طرح در سال 90 منعقد شده و آغاز اجرای آن در سال 91 کلید خورده بود.

درهر صورت این پروژه که به قول عباس آخوندی وزیر راه و شهرسازی وقت «عاملي براي توسعه استان گلستان و رونق تجارت ايران و آسياي ميانه و سود آن در وهله اول براي تركمن‎ها و گلستاني‎ها است!» ( خبرگزاری مهر۲۰ اردیبهشت ۱۳۹۳) و به قول آنه محمد غراوی نماینده وزارت راه و شهرسازی در این پروژه « با افتتاح آن، توسعه اقتصادی استان و حتی کشور محقق خواهد شد!!»(خبرگزاری مهر ۳۰ شهریور ۱۳۹۳) فعلا که به جای توسعه و سود مالی، ویرانی مال و زندگی مردم آق قلا را با خود آورده است.

اجرای این پروژه و نادیده گرفته شدن منافع مردم آق قلا در آن که نشانه اش در این سیل  نمایان شد، گویای این حقیقت تلخ است که  در طول دهه های گذشته حداقل در عرصه مدیریت این شهرستان، نخبگان، متخصصان و تحصیل کردگان این خطه به بازی گرفته نشدند.

تا آنجا که نگارنده به عنوان یک آق قلایی  به یاد دارد چه قبل از انقلاب و چه بعد از انقلاب تا سال 76 که آق قلا از بخش به شهرستان تبدیل شد و بعد از آن تا حالا، نخبگان شایسته آق قلایی نه تنها با ابزارهای مختلف از جمله تقسیمات کشوری از حضور در مجلس به عنوان نماینده آق قلا محروم  شدند، بلکه با نگاه های خاص برخی دستگاه های تاثیرگذار حتی اعطای پست های مدیریتی ارشد در شهرستان از جمله فرمانداری را هم از آنها سلب کردند تا همیشه نسخه های درمان دردهای مردم زجر کشیده آق قلا را افرادی بپیچند که فرسنگ ها از واقعیات این خطه دور بودند و سرانجام هم برسر این مردم آن آمد که امروز دنیا بر سوگ شرایط آنها به ماتم نشسته است.    

نوشتن دیدگاه