برخی مسئولان اعتقادی به پژوهش ندارند

اشاره:

آموزش و پژوهش دو روی یک سکه اند، یعنی اگر این سکه را توسعه بنامیم آموزش و پژوهش برای اجرای برنامه های توسعه لازم و ملزوم یکدیگر هستند.

به عبارت دیگر در هر بخشی ما به توسعه نخواهیم رسید مگر اینکه آموزش در آن بخش توسعه کیفی و کمی پیدا کند و این هدف نیز محقق نمی شود مگر اینکه راهنما و راهگشای هر حرکت در این مسیر پژوهش باشد.

این راهنما و راهگشا در جامعه امروز ما در کجا قرار گرفته است؟ دانشگاه های ما به عنوان منابع و مراجع اصلی آموزش های توسعه در جامعه، چه نگاهی به پژوهش دارند؟ جایگاه پژوهش در جوامع دیگر چگونه است؟ کاربرد پژوهش در برنامه های توسعه چیست؟ نگاه بخش خصوصی به پژوهش چیست؟ این پرسش ها و پرسش هایی از این دست را با دکتر تورج محمدی* معاون پژوهش و فناوری دانشگاه علم و صنعت در میان گذاشتم.

گفت و گو: تاج محمد کاظمی 

اطلاعات: مقوله پژوهش در مباحث توسعه در چه جایگاهی قرار دارد و موقعیت این جایگاه در کشور ما در مقایسه با دیگر کشورها چگونه است؟

دکتر محمدی: پژوهش یعنی اینکه ما قبل از اقدام به کاری در مورد آن کار مطالعه کرده و یک آینده نگری داشته باشیم، احتمالات مختلف را بررسی کنیم و براساس نتایج این موارد تصمیم بگیریم که چه اقدامی انجام بدهیم.

پژوهش برخلاف تصور عمومی تنها به حوزه علوم تجربی نمی شود، بلکه هم در حوزه علوم انسانی و هم در حوزه علوم تجربی و حتی در مسائل سیاسی انجام می شود، ما اگر مثلا در حوزه مسائل سیاسی پژوهش های جدی انجام می دادیم به نظر می رسد که شاید این اشتباهاتی که در طول سال های گذشته در این حوزه اتفاق افتاده است، صورت نمی گرفت.

کشورهای پیشرفته و توسعه یافته و درحال توسعه شاید مهم ترین تفاوتشان در میزان بهره مندی آنها از حوزه پژوهش است، یعنی در کشورهای توسعه یافته، سهم پژوهش به علت اعتقادی که به پژوهش وجود دارد، بسیار بسیار نسبت به کشورهایی مثل ما که در حال توسعه هستیم؛ بیشتر است.

در طول سال های گذشته پژوهش مورد توجه جدی نبوده است، سالهاست که ما شعار تخصیص اعتبار حدود چهار درصد را از درآمد ناخالص ملی برای پژوهش می دهیم، ولی هیچ وقت این رقم به بالاتر از نیم درصد افزایش پیدا نکرده است.

اگرچه وقتی این موضوع را واکاوی می کنیم مشخص می شود در بسیاری از دستگاه ها اعتبارات پژوهشی متاسفانه صرف کارهای اجرایی و جاری می شود و در گزارش های سازمان ها، به عنوان بیلان پژوهشی اعلام می شود.

اطلاعات: پژوهش با آموزش چه ارتباطی دارد؟

دکتر محمدی: ما در بعضی مواقع شاهد این هستیم که بعضی ازمدیران دولتی و همکاران دانشگاهی ما مدعی می شوند که توجه به پژوهش به آموزش لطمه می زند.

این باید بیشتر واکاوی شود و نباید بگذاریم توجه ما به پژوهش به آموزش آسیب برساند این دوکاملا به هم ارتباط دارند و برای پژوهش باید از آموزش استفاده بکنیم، یعنی یک پژوهشگر تا وقتی به درستی آموزش نبیند نمی تواند پژوهش کند و در مسیر پژوهش قرار بگیرد.

آموزش باید با پژوهش به روز شود، ولی متاسفانه آموزش مان را به درستی با پژوهش به روز نکردیم، یعنی این دو باید تاثیرات متقابل مثبتی روی هم بگذارند و این چیزی است که در کشورهای توسعه یافته اتفاق می افتد، ولی متاسفانه در کشورهای در حال توسعه این دو از هم فاصله گرفتند و بی ارتباط هستند.

اطلاعات: ارتباط پژوهش با فناوری چیست؟

دکتر محمدی: فناوری می تواند تبدیل دانش به ثروت باشد، خوشبختانه در طول سال های گذشته در این زمینه اتفاقات خوبی در کشور افتاده است، ولی باید توجه داشته باشیم که ما از چه حوزه ای چه توقعاتی داریم.

ما نمی توانیم از دانشگاه ها همه فناوری را توقع داشته باشیم. فناوری در واقع برای اینکه توسعه، انتقال، بومی سازی و بکار گرفته شود به زیرساخت های دیگری نیز نیاز دارد. طرح توسعه شرکت های دانش بنیان ایده بسیار خوبی است که امیدوارم به درستی اجرا شود و دانشگاه ها از این ظرفیت به درستی استفاده کنند.

توسعه شرکت های دانش بنیان یعنی اینکه ما بتوانیم دانش حاصل از پژوهش را در قالب محصول به فناوری تبدیل کنیم و جامعه بتواند از دستاوردهای علمی دانشگاه ها به بهترین شکل ممکن استفاده کند و نتیجه تحقیق و پژوهش در دانشگاه ها به طور ملموس توسط مردم مورد بهره برداری

قرار بگیرد.

اطلاعات: دیدگاه و نگرش کلی در مورد پژوهش در کشور ما هم در آموزش عالی و هم در خارج از آموزش عالی چگونه است؟

دکتر محمدی: متولی پژوهش در کشور باید مشخص باشد، ما الان در حوزه پژوهش و فناوری هم وزارت علوم و تحقیقات را داریم که عنوان تحقیقات و فناوری را با خود حمل می کند و هم معاونت علمی و فناوری ریاست جمهوری را داریم، اگر چه این دوتا به دلایل مختلفی در کنار هم قرار گرفته اند و سالهاست به همین شکل بحث پژوهش و فناوری در کشور مدیریت می شود.

ولی باید متولی پژوهش و فناوری در کشور و جایگاه آن به درستی تبیین شود، الان شورای عالی علوم، تحقیقات و فناوری که به ریاست رئیس محترم جمهوری تشکیل می شود شاَن بالای این جلسه و شورا را نشان می دهد، در این شورا مدیران پژوهش و فناوری همه دستگاه ها می آیند و وزیر علوم نیز دبیر این شوراست، سیاست گذاری ها هم در آن انجام می?شود و این مسائل، مقدمات مدیریت صحیح پژوهش در کشور است.

از منظر سیاست گذاری، نیاز است جایگاه این شورا تصویب و اختیارات بیشتری به آن داده شود. در حال حاضر این شورا، آن طور که باید و شاید حق نظارت و اختیارات کامل برای تصدی گری پژوهش در کشور را کسب نکرده است و باید وظایف بیشتری به آن محول شود تا بتواند سیاست های کلان پژوهش و فناوری کشور را به ارگان های دولتی و حتی غیر دولتی تسری بدهد.

اطلاعات: ظرفیت ها و توانمندی های پژوهشی دانشگاه ها در چه وضعیتی است و آیا ظرفیت های بالقوه ای که در دانشگاه ها وجود دارد، به فعل تبدیل می شود؟

دکتر محمدی: از منظر نیروی انسانی که بخشی اصلی ظرفیت پژوهشی دانشگاه ها محسوب می شوند، دانشگاه های دارای دوره های تحصیلات تکمیلی و خصوصا دانشجوهای مقطع دکترا ظرفیت خوبی هستند که دراختیار دانشگاه ها قرار دارند. اعضای هیئت علمی به عنوان پژوهشگران اصلی می توانند از ظرفیت های نیروی انسانی و فکری دانشگاه های تحصیلات تکمیلی کمک بگیرند ولی این بخشی از ظرفیت موجود ما در دانشگاه هاست.

توسعه‌ گروه ها و آزمایشگاه های تحقیقاتی به منظورشکل گیری هسته های اولیه پژوهش در دانشگاه و عملیاتی کردن آنان و در کنار آن تلاش برای انتقال یافته های پژوهشی و تبدیل آن به فناوری، ضرورتی است که باید شرکت های دانش بنیان را تشکیل بدهیم و اینها اتفاقاتی است که در دانشگاه?ها در حال رخ دادن است.

به عبارتی دیگر، ظرفیت آزمایشگاههای تحقیقاتی، گروه های پژوهشی و پژوهشکده ها در دانشگاه ها شکل گرفته و این امکانات ظرفیت کارهای گروهی را برای انجام پروژه های بزرگ ملی، بالا می برد. برای تجاری سازی آنها می بایست شرکت های دانش بنیان دانشگاهی داشته باشیم.

اطلاعات: ما ممکن است در حال حاضر ظرفیت های خیلی خوبی در بخش پژوهش داشته باشیم، ولی در جامعه استفاده نشود در این زمینه می توانید توضیحاتی بدهید.

دکتر محمدی: نیروی انسانی ما در بخش پژوهش شامل استادان دانشگاه ها، دانشجوهای دکتری و گروه های پژوهشی فعال در قالب کلونی ها

است، ما از نظر نیروی انسانی مشکلی نداریم، اما در بخش تجهیزات مورد نیاز برای برخی از پژوهش ها مخصوصا در علوم تجربی که نیاز به تجهیزات پیشرفته دارد، مشکلاتی است که البته ما در طول سال های گذشته سعی کردیم در دانشگاه ها بخشی از این تجهیزات را خریداری کنیم، ولی محدودیت منابع مالی دانشگاه ها اجازه نمی دهد که همه نیازهای سخت افزاری پژوهشگران را تهیه و در اختیار انها بگذاریم.

برای اینکه بتوانیم از همه ظرفیت های نیروی انسانی دانشگاه ها در بخش پژوهش درست استفاده کنیم و با حداکثر توان کار بکنیم باید

سرمایه گذاری کافی در تجهیزات اولیه مورد نیاز داشته باشیم. دستورالعمل ها و آئین نامه های اجرائی را با کمک هیئت امناء تصویب کنیم و در این راستا تاسیس شرکت های دانش بنیان نیز یک ضرورت بوده که به آن توجه شده است.

به هر حال پژوهش علاوه بر الزاماتی همچون نیروی انسانی و تجهیزات، به امکانات و منابع مالی هم نیاز دارد که متاسفانه منابع مالی که در دانشگاه ها برای پژوهش در نظر گرفته می شود در اولویت های آخر است.

اطلاعات: پس می توان نتیجه گرفت که ممکن است پژوهشگران خیلی مایل به ادامه کارهای پژوهشی نباشند، چون وقتی حق الزحمه خوب به آنان داده نشود، طبیعتا آنها هم رغبتی به ادامه کار نخواهند داشت و این مساله می تواند به جایگاه پژوهش در دانشگاه ها آسیب بزند، در این زمینه چکار باید کرد؟

دکتر محمدی: برای رفع این مشکل، روسای دانشگاه ها، استادان و معاونت پژوهشی دانشگاه ها نشست هایی را با نمایندگان مجلس داشتند و مسائل و مشکلات پژوهش بررسی شده است، ولی به هرحال محدودیت های دولت و کشور هم غیر قابل انکار است و ما نمی توانیم توقع معجزه ای ازآن طرف داشته باشیم.

فرض مثال، شما تصور کنید متوسط اعتبارسالیانه ای که در اختیار یک استاد در دانشگاه های سطح یک کشور برای مقوله پژوهش در نظر گرفته می شود حدود ۱۰ میلیون تومان است. حالا این استاد در طول یکسال با یک الی دو دانشجوی دکتری و دو الی سه دانشجوی کارشناسی ارشد و هزینه های چشم گیر امر پژوهش، چه اقدام خاصی می تواند انجام دهد؟ مسلما پژوهش با کیفیت را نمی توان انجام داد و نتیجه آن چیزی که انتظار داریم؛ نخواهد بود.

اطلاعات: آیا مشکلات و موانع پژوهش در دانشگاه ها صرفا کمبود اعتبارات است یا اشکالات جدی فرهنگی نیز در مقوله پژوهش می توان پیدا کرد، مثلا چرا یک پژوهشگر ایرانی به رغم اینکه ممکن است در مراکز علمی دنیا شناخته شده باشد، متاسفانه در درون کشور شناخته شده نیست؟

دکتر محمدی: بله! درست است و من گفته های شما را تائید می کنم، به نظر من منابع مالی و کمبود این منابع یکی از مشکلات جدی ماست ولی تمام مشکلات ما نیست، ما به پژوهش در کشور اعتقاد نداریم، سال هاست که قطب های علمی را در دانشگاه ها شکل دادیم، یعنی وزارت علوم، تحقیقات و فناوری اشخاصی را به عنوان قطب در حوزه های مختلف علمی تائید کرده و به آنها ماموریت داده که درآن موضوع خاص تحقیق و بررسی کنند.

اما وقتی قرار است در کشور در مورد آن موضوع علمی تصمیمی گرفته شود با افراد آن قطب علمی مشورت نمی کنند؟ ما اگر به پژوهش اعتقاد داشتیم منابع پژوهش ها را هم تامین می کردیم. به نظر من مشکل ما مشکل فرهنگی است و به پژوهش آ نطور که باید اعتقاد نداریم، بسیاری از تصمیمات را بدون پژوهش می گیریم.

حرف ما این است که در دانشگاه های ما پژوهشگران بسیار ممتازی داریم که در سطح بین المللی شناخته شده اند و برای کشور اعتبار آورده اند،

ولی آنها فقط در محیط کارشان شناخته شده هستند و متاسفانه خارج از محیط دانشگاه کسی آنها را نمی شناسد و نقش آنها را در جامعه نمی داند و این موارد از جمله ضعف های جدی بخش پژوهش است و نیاز به کارهای اساسی فرهنگی دارد.

اطلاعات: کاربرد و تاثیر پژوهش در بخش های مختلف سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی چیست، آیا پژوهش در ارتقا امور و حل مشکلات در این بخش ها کارساز بوده است؟

دکتر محمدی: هما نطورکه اشاره شد همه حوزه ها نیاز به پژوهش دارد، یعنی در حوزه های سیاسی، اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بهتر بود که قبل از هر تصمیمی و هر اقدامی پژوهش می کردیم و براساس نتایج آن پژوهش، تصمیم گیری انجام می شد.

به نظر می رسد در حوزه هایی موفق بودیم که از پژوهش و نتایج آن استفاده کرده ایم و در حوزه هایی که امروز مشکل و ایرادی وجود دارد؛ مثل مسائل اقتصادی، فرهنگی و سیاسی نشان از این واقعیت است که در آن حوزه ها، پژوهشی انجام ندادیم و به نتایج پژوهش های انجام شده هیچ توجهی نکردیم. بدون شک پژوهش هایی در دست انجام است ولی این پژوهش ها اولا، باید اصول علمی در آن رعایت شده باشد تا بتوان به نتایج آنها اعتماد کرد و ثانیا باید به این نتایج درعمل پایبند باشیم، مثلا در بعضی از مواقع پیش می آید که پژوهش را انجام داده ایم ولی به هنگام عمل کار را با نظر و صلاح خودمان پیش می بریم و این موضوع متاسفانه نتیجه اش مشکلاتی می شود که ما در بعضی از حوزه ها با آنها مواجه هستیم.

اطلاعات: آیا بخش خصوصی هم در بحث پژوهش فعال است؟

دکتر محمدی: بخش خصوصی که مجبور باشد بین هزینه ها و درآمدش موازنه سودمند را برقرار کند، ناچار است که پژوهش بکند. در کشورهای توسعه یافته بسیاری از دانشگاه ها و مراکز صنعتی متعلق به بخش خصوصی هستند و برای اینکه بتوانند در بازار سالم رقابت کنند، مجبور به پژوهش هستند. مراکز قوی و مجهز توسعه در بخش های مختلف دارند و تعداد زیادی پژوهشگر در این مراکز فعالیت می کنند.

در کشور ما بخش خصوصی به طورکلی جدی گرفته نشده است و ما دانشگاه خصوصی به معنای واقعی کلمه نداریم، دانشگاه های خصوصی که در حال حاضر در کشور فعال هستند؛ صرفا در زمینه دریافت شهریه خصوصی هستند اما عملا قوانین و مقررات دولتی بر آنان اعمال می شود. فعالیت بخش خصوصی ما در اقتصاد هم این گونه است که کارخانه هایی به عنوان اصل ۴۴ به بخش غیردولتی واگذار شده اند، ولی دولت در سیاست گذاری،

سرمایه گذاری و تعیین میزان سهام آنها در شکل های مختلف دخالت دارد. بطوری که در شرایط کلی نمی توان مشخص کرد که بخش خصوصی چه بخشی ازاین فعالیت ها را انجام می دهد.

آنچه که می توان درباره نقش پژوهش در حوزه مسائل فرهنگی، آموزشی، اقتصادی و صنعتی گفت این است که اگر این بخش ها به درستی به بخش خصوصی واگذار شوند، قطعا آنها از پژوهش استفاده خواهند کرد، یعنی ناچار هستند که از پژوهش استفاده کنند تا بتوانند در بازار رقابت کنند، مثلا اگر در صنعت خودروسازی پژوهش های درستی انجام می گرفت و نتایج آنها به درستی بکار گرفته می شد، صنعت خودرو ما می توانست در بازار جهانی خودرو رقابت کند، چرا الان نمی توانیم رقابت بکنیم، چرا مجبور می شویم برای رقابت تعرفه های آنچنانی برای ورود خودروهای خارجی بگذاریم، این ها مشکلاتی است که با بهاء دادن به پژوهش حل می شود.

اطلاعات: اگر پیشنهاد مشخصی برای ارتقاء جایگاه پژوهش در کشور دارید، بفرمائید.

دکتر محمدی: پیشنهاد من این است که ضمن تامین منابع مالی برای پژوهش باید به پژوهش اعتقاد داشته باشیم، یعنی باید مراکز تحقیقاتی مان را به عنوان اتاق های فکر بکار بگیریم و به آنها اعتماد کنیم، به نظر من این موضوع حتی نسبت به تامین منابع مالی پژوهش در اولویت قرار دارد، یعنی ما منابع را نیاز داریم تا بتوانیم پژوهش بکنیم، ولی اگر نتیجه این پژوهش بکار گرفته نشود، هیچ فایده ای ندارد.

این به معنی آن است که اول به پژوهشگران و مراکز پژوهشی مان اعتماد کنیم و در تصمیم گیری ها و تصمیم سازی ها از آنان استفاده کنیم. وقتی پژوهشگران در موقع اجرا در کنار ما قرار گرفتند، طبیعتا برای اینکه به ما بهتر کمک کنند باید منابع مالی هم در اختیارشان قرار دهیم، به نظر من اگر این اتفاقات بیافتد، می توانیم انتظار داشته باشیم که در سال های آینده در حوزه های مختلف وضعیت بهتری داشته باشیم.

اطلاعات: حرف آخر؟

دکتر محمدی: باید به دانشگاه ها استقلال بیشتری داده شود، متاسفانه اختیارات دانشگاه ها را کمی محدود کردیم، روسای دانشگاه ها در شرایط فعلی طبق مسئولیتی که دارند نمی توانند در حوزه های مختلف تصمیم بگیرند و این کم کردن استقلال دانشگاه ها مانع از این می شود که دانشگاه ها شکوفا بشوند.

با واگذاری اعتبارات بیشتر و در عین حال مسئولیت های بیشتر به دانشگاه ها می توانیم امیدوار باشیم که آنها نیز نقش خودشان را در جامعه به درستی ایفا کنند. تا زمانی که ما آن حالت قیم مآبانه را بر دانشگاه ها داشته باشیم و اختیارات لازم را به آنها واگذار نکنیم و خود آنها مسئولیت هایشان را به عهده نگیرند و ما بخواهیم از بالا آنها را کنترل کنیم، نمی توانیم انتظار این را داشته باشیم که دانشگاه ها بطور جدی شکوفا شوند.

من از مسئولین اجرائی کشور تقاضا می کنم که به دانشگاه ها توجه بیشتری کنند، هم به حوزه پژوهش و هم به سایر حوزه ها، اگر بخواهیم که دانشگاه ها نقش خودشان را در توسعه کشور به درستی ایفا کنند، نیاز است که به دانشگاه ها، بخصوص در سال های پیش رو توجه جدی و عملی شود.

* استاد ممتاز دانشگاه علم و صنعت ایران – دانشکده مهندسی شیمی، نفت و گاز

منبع: روزنامه اطلاعات 13اسفند96

نوشتن دیدگاه