هشت سال تا داغ ماندگار بر دل عروس خزر

خلیج گرگان بزرگترین خلیج دریای خزر است که بر اثر پیشروی و گسترش شرقی رشته ساحلی شبه جزیرهٔ میانکاله در جنوب شرقی دریای خزر تشکیل شده‌است. خلیج گرگان تنها خلیج دریای خزر در محدوده جغرافیایی ایران و استان گلستان است.
عروس دریای خزر در سال ۱۳۵۴ به همراه تالاب میانکاله و لپوی زاغمرز (در استان‌های گلستان و مازندران) به عنوان نخستین مجموعه تالاب بین‌المللی جهان در فهرست تالاب‌های کنوانسیون رامسر به ثبت رسید تا ثابت شود نه فقط این خلیج، بلکه نواحی اطراف آن شامل شبه جزیره میانکاله (پناهگاه حیات‌وحش) و تالاب بین‌المللی گُمیشان یک مجموعه ارزشمند زیست‌محیطی است. 
خلیج گرگان کم عمق است به‌طوری‌که با در نظر گرفتن بالاآمادگی آب، حداکثر عمق آن به ۴ متر می‌رسد و از غرب به شرق تا حوالی ضلع جنوبی آشوراده به عمق آب افزوده می‌شود.
خلیج گرگان از لحاظ موقعیت جغرافیایی در جنوب شرقی دریای خزر و در حوزه شهرستان های بندرترکمن، بندرگز، نوکنده و بهشهر واقع است و از 60 کیلومتر طول و حداکثر 12 کیلومتر عرض برخوردار بوده و دارای امتداد شرقی – غربی است. 
خلیج 400 کیلومتر مربعی گرگان یکی از بزرگترین مخازن آب شیرین متصل به دریای خزر نیز است و تداوم زندگی بسیاری از جانداران در بزرگ‌ترین دریاچه زمین به اتصال این خلیج با دریا وابسته است؛ خلیجی که حالا با مشکلات متعدد دست ‌و پنجه نرم می‌کند و فعالان و مسوولان محیط ‌زیست معتقدند که با ادامه روند کنونی تبدیل به نسخه دیگری از دریاچه ارومیه می شود. 
عروس خزر در کنار دیگر خلیج های پیرامون دریای خزر مانند گیزلارخان، داغستان، قزه بغاز ، ترکمن باشی و آبشرون در کشورهای اطراف این حوضه آبی از اهمیت زیست محیطی بسیار زیادی برخوردار است. 
این خلیج ها مانند خلیج گرگان در چند سال اخیر دچار مشکل خشک زایی و کاهش آب وروردی شده اند، به عنوان مثال خلیج قره بغاز یکی از بزرگترین خلیج های دریای خزر است که بیش از 40 هزار کیلومتر مربع وسعت دارد که با مشکل کم آبی دست و پنجه نرم می کند و چون آب دریای خزر به خوبی وارد آن نمی شود به سمت خشک زایی پیش می رود. 
اما مساله اینجاست کشورهایی که این خلیج ها در آنها قرار دارند برنامه های عملیاتی نجات را تدوین و کارهای عملیاتی را آغاز کرده اند اما در ایران به گفته رییس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری و عضو کمیته ملی نجات خلیج گرگان با گذشت دو سال از تشکیل این کمیته هنوز اقدام مفیدی برای نجات و احیای خلیج صورت نگرفته و فقط زمان و بودجه از دست داده ایم در حالیکه دولت های کشورهای اطراف دریای خزر کارهای مقتدرانه ای را برای نجات این محیط های ارزشمند انجام می دهند که با توجه به شرایط خلیج گرگان انتظار داریم تلاش ما برای بهبود اوضاع فراتر از این چیزی باشد که الان موجود است. 
«همایون خوشروان» روز چهارشنبه به خبرنگار علمی ایرنا گفت: خلیج های کشورهای اطراف دریای خزر نیز مشکل دارند و اگر قرار باشد آب دریای خزر با همین روند کاهش یابد متاسفانه شاهد خشک شدن خلیج های بزرگی پیرامون دریای خزر خواهیم بود که لازمه عبور از این وضعیت این است که زودتر کاری کنیم که خلیج گرگان را که ارزش بیوسفر یا ذخیره گاه جهانی دارد نجات دهیم. 
وی درباره اقدامات نجات این خلیج افزود: خشک زایی خلیج گرگان روند فزاینده داد و اقدام جدی برای کنترل بحران هنوز صورت نگرفته است با این روند تا سال 1405 خلیج گرگان نیمی از وسعت خود را از دست خواهد داد. 
خوشروان اظهار داشت:با توجه به اینکه کمیته ای برای نجات خلیج گرگان در سازمان حفاظت محیط زیست تشکیل شده حدود دو سال است که به طور مداوم جلسه برگزار می کند اما هنوز عملا برای خلیج هیچ کار موثر و مفیدی انجام نشده است. 
عضو هیات علمی گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم تحقیقات و فناوری ادامه داد: در جلسات مقرر شده بود تا کانال های «چپ اوغلو» و «آشوراده» لایروبی شود و کانالی نیز مقابل جزیره «اسماعیل بای» که کوتاه ترین فاصله دریای خزر به خلیج گرگان است حفر تا آب به خلیج منتقل شود؛ اما هیچ یک از این کارها انجام نشده است. 
وی ادامه داد: از سوی دیگر کاهش تراز آب دریای خزر را با یک روند متعادلی در پیش داریم، سالانه بین 3 تا 4 سانتیمتر از سطح تراز آب دریای خزر کاهش می یابد یعنی کاهش حدود 12 میلیارد متر مکعب آب که اثر سوء بر خلیج گرگان به جا خواهد گذاشت. 
خوشروان گفت: با توجه به اینکه درجه حرارت هوا نیز رو به افزایش است، پیش بینی این است که اگر تراز آب خزر با همین روند کاهش یابد تا سال 1405 دیگر آب مشخصی به خلیج گرگان وارد نمی شود و شاید بیش از 50 درصد مساحت خود را از دست بدهد. 
وی ادامه داد: در حال حاضر بین حدود 30 درصد از مساحت خلیج گرگان در بخش منتهی الیه غربی خشک شده و آب خود را از دست داده و 95 درصد از تالاب میانکاله کامل از بین رفته است. 
عضو کمیته ملی نجات خلیج گرگان گفت: متاسفانه در این میان هنوز عده ای فرق بین تالاب و خلیج را نمی دانند که جای نگرانی دارد چون گاهی اعلام می کنند که تالاب میانکاله 20 درصد خشک شده در حالی که منظور آنها خلیج گرگان است این افراد خلیج گرگان را هم تالاب می دانند به دلیل تعریفی که در کنوانسیون رامسر شده بر اساس آن تعریف عمل می کنند در صورتی که بر اساس تعریف زمین شناختی به پیشروی آب در خشکی خلیج گفته می شود و خلیج گرگان خلیجی است که رفتار تالاب گونه دارد. 
وی تاکید کرد: اگر سریع وارد عمل نشویم وضعیت خلیج می تواند در بخش غربی که فلاتی پهن و کم شیب است به بحران منشا ریزگردها تبدیل شود زیرا شرایط آن فراهم است و اگر این اتفاق بیفتد با ضعیف ترین وزش باد در منطقه استان های ساحلی به ویژه مازندران در بخش منتهی الیه شرقی و گلستان دچار مشکلات جدی خواهند شد ضمن اینکه اکوسیستم منطقه و چرخه غذایی در حال از بین رفتن است که در این صورت خسارت های بسیار سنگینی به همراه خواهد داشت. 
وی تاکید کرد: با توجه به شرایط وخیم خلیج ، هنوز واکنش سریع برای بهبود وضعیت خلیج گرگان انجام نداده ایم و دو سال زمان از دست دادیم به رغم اینکه در این دو سال می توانستیم کارهای ارزشمندی انجام دهیم که خلیج را به یک اتصال پایدار با دریای خزر برسانیم اما فقط جلسات زیادی برگزار و انرژی زیادی تلف شد اما نتیجه ای حاصل نشد. 
خوشروان در پاسخ به اینکه ممکن است عاقبت خلیج گرگان مشابه دریاچه ارومیه شود گفت: دریاچه ارومیه 5 هزار کیلومتر مربع و خلیج گرگان 400 کیلومتر مربع مساحت دارد یعنی ارومیه حدود 15 برابر خلیج گرگان بود، دریاچه ارومیه در زمان پرآبی حدود 38 میلیارد متر مکعب آب داشت و خلیج گرگان میزان آبی که در داخل کاسه خلیج جمع می شد به مراتب بسیار کمتر از ارومیه است بنابراین وقتی میزان آب داخل خلیج کمتر از ارومیه باشد واکنش آن در مقابل افزایش درجه حرارت بسیار سریع تر از دریاچه ارومیه خواهد بود و اگر به همین روال پیش رود ظرف دو تا سه سال آینده دیگر چیزی از خلیج باقی نخواهد ماند. 
وی افزود: میزان تبخیر در خلیج گرگان معمولا بین سه تا چهار برابر ورودی آب است یعنی اگر سالانه یک میلیارد متر مکعب آب وارد خلیج شود معادل چهار برابر این میزان از خلیج خارج می شود یعنی با سرعت چهار برابر خلیج گرگان به سمت خشک زایی پیش می رود اگر آب دریای خزر به آن نرسد. 
عضو هیات علمی گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم تحقیقات و فناوری گفت: اگر بین سال های 1374 تا 1385 خلیج گرگان نسبتا یک سطح متعادل و خوبی داشت به خاطر این بود که آب دریای خزر به راحتی وارد آن می شد اما الان دیگر این آب وارد نمی شود و نرخ تبخیر هم بین 3 تا 4 برابر روان آبهای منتهی به خلیج است بنابراین طبیعی است که خلیج با سرعت فزاینده ای به سمت خشک زایی پیش رود. 
وی به برخی مشکلات در مسیر احیای خلیج گرگان اشاره کرد و گفت: در این مسیر میان مسوولان استان های مازندران و گلستان تمایزی وجود دارد، یعنی مسولان دو استان هر کدام خلیج را متعلق به خودشان می دانند در واقع یک تفرق نگاه مدیریتی در بحث حفاظت از خلیج گرگان مطرح می شود و یک نگاه واحد و مشترکی را برای بهره برداری از خلیج ندارند. 
خوشروان افزود: دومین مساله این است که نگاه جامع برای حفاظت از محیط زیست خلیج گرگان وجود ندارند، گلستانی ها بیشتر هدفشان این است که راهی برای فعالیت های شناورهای و توسعه بنادر خود باز شود که نقطه مقابلی برای محیط زیست خلیج است از طرف دیگر مازندرانی ها هم به دنبال این هستند که به نوعی قلمرو خودشان را در خلیج گرگان و میانکاله توسعه دهند که همین اختلاف نگاه ها باعث شد عملا کار جدی صورت نگیرد. 
وی تاکید کرد: به نظر می رسد در شرایط فعلی مهمترین کاری که می توان برای خلیج گرگان انجام داد این است که عملیات پایش جامع روی سطح خلیج انجام گیرد تا میزان آب موجود در خلیج گرگان ترکیب شوری، موجودات خلیج و اینکه به لحاظ اکولوژیکی در چه جایگاهی قرار گرفته اند مشخص و ارزیابی شود زیرا این اطلاعات می تواند نگاه ما را درباره خلیج عمیق کند. 
رییس گروه پژوهشی مدیریت محیط زیست وزارت علوم، تحقیقات و فناوری به انتقال آب مازاد نیروگاه نکا به خلیج گرگان اشاره کرد و گفت: روزانه 10 متر مکعب در ثانیه آب دریای خزر وارد توربین های نیروگاه نکا می شود و بعد از انجام فرایند خنک کنندگی توربین ها دوباره به دریا بر می گردد که با توجه به درجه حرارت این آب ، برای نیروگاه مشکلاتی ایجاد می شود. 
وی ادامه داد: در حالیکه می توان با انتقال این آب با لوله به مسافت 14 کیلومتر به بخش منتهی الیه غربی خلیج گرگان که بسیار هم حساس و شکننده است ، آن بخش از خلیج را نجات داد و از بروز گرد و خاک جلوگیری کرد. 
خوشروان اظهار داشت: این موضوع مهمی است که باید تمام صحبت ها و نظرات با منطق و دلیل علمی مطرح شود اما اعضا دلیلی بر عدم اجرای این پیشنهاد مطرح نمی کنند و به نظر می رسد بیشتر بر اساس احساسات صحبت می کنند. 
وی با بیان اینکه در این راستا یک تصمیم گیرنده قاطع و جدی نداریم تاکید کرد: باید در شورای عالی آب یا شورای محیط زیست به همراه نمایندگان مجلس و دولت دستورالعملی اتخاذ شود تا بتوان خلیج گرگان را نجات داد اما همواره زمان را هدر می دهیم. 
وی گفت: مساله تغییر اقلیم و گرم شدن زمین نیز مشکلات را با سرعت بیشتری پیش می برد ، الان نه تنها کشور ما بلکه غرب منطقه خاورمیانه و شمال آفریقا به علت گرمایش کره زمین دچار بحران کم آبی شده اند و اگر به اطلاعات هواشناسی حداقل 30 سال گذشته نگاه کنیم می بینیم روند افزایش درجه حرارت با یک سیر صعودی دنبال می شود یعنی سال به سال درجه حرارت افزایش می یابد و به همان نسبت هم میزان بارندگی ها کاهش یافته است. 
خوشروان افزود: بنابراین یکی از عوامل اصلی خشک زایی خلیج گرگان بحث تبخیر و گرم شدن کره زمین است که از یک طرف دارد آب خلیج را تبخیر می کند و از طرف دیگر باعث کاهش سطح آب دریای خزر شده یعنی ورودی که قبلا به شکل ثابت از دریا وارد خلیج می شد دیگر ثابت نیست بنابراین با این روند طبیعی است که خلیج سریع خشک شود.