آینده، آینده سازی، آینده نگری، آینده پژوهی وواژه هایی از این دست را حتما بارها و بارها شنیده ایم و حتما هم از خودمان نپرسیده ایم که این واژه ها چه نقشی در زندگی ما انسان ها داشته و دارند و اصولا ما که از همان بدو زندگی با آینده بزرگ شده ایم، این واژه مفهوم و مضمون عینی برای ما داشته است یا خیر؟
آینده چیست؟ «زمان پس از حال» و «وقتی که نیامده است» دو تعریف خیلی ساده از آینده است که در فرهنگ دهخدا آمده است، یعنی با این تعاریف ما هرگز به آینده دسترسی نخواهیم داشت، چرا که ما همیشه در «حال»زندگی می کنیم و زمان پس از «حال» صرفا یک واژه ذهنی است .
پس رابطه ما انسان ها با آینده چیست و ما چگونه می توانیم آینده خودمان را مطابق با منافع و صلاح مان بسازیم؟
به اعتقاد برخی کارشناسان، انسان برای ساختن آینده راهی جز برنامه‌ریزی ندارد، به عبارت دیگر برنامه ریزی یعنی آوردن آینده به زمان حال است تا بتوان در زمان حال کاری برای آن انجام داد.
این کارشناسان می گویند همانطور که انسان ها برای آوردن آینده شان به زمان حال، نیاز به برنامه‌ریزی دارند دولت ها نیز برای ساختن آینده کشورها به برنامه ریزی نیاز دارند.
اما چرا به رغم اینکه مقوله آینده عمری به درازای عمر خلقت انسان داشته است، توجه به این مقوله در سال های اخیر تشدید شده و متولیان مدیریت جوامع به طور ویژه به اهمیت آینده، آینده نگری و آینده پژوهی اهتمام می ورزند؟
مواجهه خردمندانه با تحولات جهانی
یک اقتصاددان از اصطلاح «اکنون زدگی» برای نشان دادن غفلت از آینده نگری در نظام برنامه ریزی کشور استفاده می کند و می گوید: در شرایط موجود تحولات علمی و فنی دنیا، این اکنون زدگی هزینه های فرصت را برای کشور بسیار بالا می برد.
دکتر فرشاد مومنی با اشاره به اینکه اگر با این تحولات با انعطاف و خردمندانه مواجه نشویم و تمهیداتی برای آن نیندیشیده‌ایم برای بقا مشکل پیدا خواهیم کرد، می افزاید: شتاب تاریخ آنقدر زیاد شده که به عنوان مثال فاصله زمانی اولین و دومین اختراع بشر ۲۵۰۰سال طول کشیده، اما امروز فاصله بین دو اختراع بشری به حدود یک ثانیه رسیده است.
به گفته وی میانگین طول عمر هر فناوری در ربع پایانی قرن نوزدهم ۱۱۰سال بوده که این میزان بعد از سال ۱۹۹۰میلادی به زیر یک سال و همچنین فاصله میان فهم علمی یک پدیده و تبدیل آن به یک محصول بازاری در سال های میانی قرن ۱۸بیش از ۱۱۲سال بوده که این میزان نیز در زمان فعلی به زیر یک سال رسیده است.
وی در تشریح شتاب تحولات جهان، گریزی هم به مساله روز دنیا و کشورمان یعنی حوزه اقلیم و محیط زیست می زند و می گوید: برآوردها نشان می دهد که تحولات این حوزه در ۶۰سال گذشته برابر با تحولاتی بوده که وقوع آنها در دوران گذشته به ۱۸هزار سال نیاز داشته است.
این استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی به موقعیت کشورمان در روند این شتاب تحولات دنیا اشاره می کند و می افزاید: متاسفانه نظام
برنامه‌ریزی ما به اعتبار این شتاب تاریخ دقیقا پشت به هدف است.
عوامل مهم فرصت سوزی
دکتر مومنی بحران های کنونی کشور را که به گفته وی دائما طول و عرض آنها افزایش پیدا می‌کند بازتاب نظام برنامه ریزی فعلی کشور
می‌داند و یادآور می شود: در روند این برنامه‌ریزی در سه دهه گذشته وجه غالب تصمیم گیری‌های ما این بوده است که از طریق بازارگرایی بدون تعهد به الزام ها و پیش نیازهای سیستم بازار، آن را جلو ببریم.
وی کلان سنجی، ادامه روند فعلی، اکنون‌زدگی، استفاده از ابزارهای ابتدایی، اجرای برنامه‌های
دم‌دستی از موضع توزیع دلار و ریال، وابستگی به پول نفت و تمرکز در صنایع رانتی را از
مهم ترین عوامل فرصت سوزی و بحران‌آفرینی در کشور خوانده و با استناد به آخرین گزارش وضعیت تولید کارگاه های صنعتی مرکز آمار ایران مربوط به سال ۱۳۹۵می‌گوید: داده های این گزارش ابزاری برای پنهان کردن واقعیت هاست و می تواند تمامی بحران های بخش صنعت را پنهان کند.
به گفته مومنی از ۲۴زیربخش صنعت در ایران ۱۴زیربخش در سال ۱۳۹۵ رشد منفی و از بین این تعداد نیز هفت رشته صنعتی رشد منفی بالای ۲۰درصد داشتند ولی سرجمع اوضاع صنعت در کشور در این گزارش بسیار مساعد نشان داده می شود.
وی راه نجات اقتصاد ایران را ارتقاء بنیه اندیشه ای نظام بودجه ریزی کشور دانسته و خواستار کمک همه اقشار جامعه در هر سطحی برای تحول و اصلاح نظام برنامه ریزی و
بودجه‌ریزی کشور می شود.
آینده سلامت در ایران
رییس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی نیز به آینده سلامت در ایران اشاره می کند و با امانت خواندن سلامت به عنوان بزرگترین نعمت الهی بر ضرورت بررسی این مقوله در زمان حال و بویژه در آینده تاکید می کند.
دکتر علی نوبخت با تشریح عوامل و روندهای موثر بر نظام سلامت در آینده به تاثیرات متقابل این عوامل و روندها بر یکدیگراشاره و سناریوهای محتمل را در این خصوص توضیح می دهد و می گوید: مواد ۷۰ الی ۷۴ قانون برنامه ششم توسعه به ابعاد مختلف سلامت در کشور اختصاص یافته و در یک دوره گذار، شالوده برنامه هفتم توسعه را پایه ریزی می کند.
وی افزایش شهرهای میلیونی، کاهش شدید جمعیت روستایی، حاشیه نشینی در کلانشهرها، افزایش سن امید به زندگی به بالای ۸۰سال، افزایش جمعیت سالمند فعال و شاغل و تشکیل هرم جمعیتی از سالمندان، کوچک شدن خانواده‌ها و کاهش فرزندآوری را از مهم‌ترین شاخص‌های این سناریوها خواند.
به گفته نوبخت اگر بخواهیم در دوره گذار، هم صرفه جویی کنیم و هم اخلاق مدار باشیم، ضروری است که از شیوه های چاره جویی بنیادی برای مقابله با مشکلات نظام سلامت بهره بگیریم و در این راه درک و فهم ارثیه تاریخی نظام های سلامت و چگونگی عملکرد این نظام‌ها همراه با تغییرات سریع، بسیار مهم و اساسی است.
وی همچنین پویش محیطی برای فهم ابداعاتی که ظرفیت های مهم برای تغییرات عمیق را دارند، ضروری خوانده و بر ضرورت تحلیل عمیق از قواعد و قوانین حاکمیتی تاثیرگذاربر
نظام‌های سلامت و فهم شبکه‌های‌کاری و ارتباطات بین سیستم‌های سلامت و سایر سیستم ها موثر در این حوزه تاکید می کند.
فهم مفهوم درست تولیت در نظام های سلامت و چگونگی مدیریت برای آینده جهت پاسخ گویی به احتیاجات اجتماعی نیز از دیگر شیوه های چاره جویی بنیادی برای مقابله با مشکلات نظام سلامت است که دکتر نوبخت به آن اشاره می کند.
آینده در بودجه
معاون امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه سازمان برنامه و بودجه کشور نیز مقوله آینده را در مباحث بودجه بسیار جدی خوانده و می گوید: یکی از موضوعات مهم بودجه سال ۹۷ توجه دولت به علم و تحقیق و تقویت آموزش عالی کشور است.
دکتر سید حمید پورمحمدی منابع دولت را برای ارائه خدمات هرچه بهتر در همه بخش ها محدود می داند و می افزاید: دولت برای جبران این کمبود در بودجه سال ۹۷ افزون بر ۷۶هزار پروژه نیمه تمام را به ارزش ۱۵هزار میلیارد تومان به بخش خصوصی واگذار می کند .
به گفته وی اگر دولت بخواهد خودش این پروژه ها را با روند فعلی اجرا کند به اعتباری افزون بر ۵۰۰هزار میلیارد تومان نیاز دارد تا در طول ۱۲سال بتواند اجرای آنها را به اتمام برساند.
وی دغدغه اصلی دولت را در سال های آینده وجود افزون بر پنج میلیون فارغ التحصیل دانشگاه ها می داند و می گوید: برای اشتغال این تعداد فارغ التحصیل متاسفانه زمینه ای مشاهده نمی شود.
پورمحمدی از توسعه سلامت و بهداشت و رفع فقر به عنوان اهداف مشخص دولت یاد می کند و می افزاید: از ابتدای امسال افزون بر سه میلیون نفر مورد حمایت دولت قرار گرفتند و در بخش سلامت کمک دولت به ۳۰هزار میلیارد تومان رسید، مضاف بر اینکه شش الی هفت هزار میلیارد تومان نیز در مجلس به آن اضافه شد.
وی با اشاره به اینکه دولت مجوز یک میلیارد دلار فاینانس برای تامین تجهیزات مراکز آموزشی و علمی را اخذ کرده است از اعطای مجوز به دانشگاه ها برای تامین مالی افزون بر چهارهزار میلیارد تومان خبرمی دهد و می گوید: همچنین دولت از منابع شرکت ها افزون بر ۶۰۰میلیارد تومان صرفا برای جهت گیری پایان نامه های دانشگاهی به سمت مسایل مشخص اختصاص داده است.
معاون امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه سازمان برنامه و بودجه کشور یادآور می شود: در بودجه سال آینده برای اولین بار دولت به استانداری ها اجازه داد که از سرجمع اعتبارات استانی به دانشگاه های مستقر در استان ها کمک کنند.
غفلت دولت های گذشته از آینده نگری
گرچه اقدامات دولت ها در همه کشورها همیشه در قالب برنامه ریزی نوعی آینده نگری آنها محسوب می شود، اما اینکه این آینده نگری آنها تا چه حد با واقعیات صدق کرده و می کند، سئوالی است که پاسخ آن را نه از زبان طراحان و مجریان برنامه ها بلکه از پیامدهای عینی حاصل از اجرای این برنامه ها باید شنید.
آیا اعتراف دولت به وجود۷۶هزار پروژه نیمه تمام در کشور چیزی جز غفلت دولت های گذشته از آینده نگری نیست؟ اگر دولت ها مطابق قانون، همه ساله طبق بودجه مصوب، طرح ها و پروژه‌ها را بموقع اجرا می کردند آیا این همه پروژه که چیزی جز بیت المال معنی و مفهومی ندارد، باید نیمه تمام به امان خدا رها شود؟یا اینکه به گفته دولت برای افزون بر پنج میلیون فارغ التحصیل دانشگاه ها فرصت اشتغال وجود ندارد چیزی جز همان پشت کردن به هدف در نظام برنامه ریزی کشور نیست؟
طبیعی است که دولت ها وظیفه ای سنگین در مقوله آینده نگری دارند و این وظیفه نیز چیزی نیست جز اینکه با استفاده از جدیدترین روش های علمی برنامه ریزی و با نظارت براجرای برنامه ها، پایه های آینده جامعه را نه با پروژه های نیمه تمام که با اتمام هر پروژه درهمان سال مصوب در قانون بودجه و نه با تشکیل لشکری از فارغ التحصیلان بیکار که با تعیین و تضمین شغل برای هر دانشجو قبل از ورود او به دانشگاه، بسازند.
تاج محمد کاظمی
آینده چیست؟ «زمان پس از حال» و «وقتی که نیامده است» دو تعریف خیلی ساده از آینده است که در فرهنگ دهخدا آمده است، یعنی با این تعاریف ما هرگز به آینده دسترسی نخواهیم داشت، چرا که ما همیشه در «حال»زندگی می کنیم و زمان پس از «حال» صرفا یک واژه ذهنی است .
پس رابطه ما انسان ها با آینده چیست و ما چگونه می توانیم آینده خودمان را مطابق با منافع و صلاح مان بسازیم؟
به اعتقاد برخی کارشناسان، انسان برای ساختن آینده راهی جز برنامه‌ریزی ندارد، به عبارت دیگر برنامه ریزی یعنی آوردن آینده به زمان حال است تا بتوان در زمان حال کاری برای آن انجام داد.
این کارشناسان می گویند همانطور که انسان ها برای آوردن آینده شان به زمان حال، نیاز به برنامه‌ریزی دارند دولت ها نیز برای ساختن آینده کشورها به برنامه ریزی نیاز دارند.
اما چرا به رغم اینکه مقوله آینده عمری به درازای عمر خلقت انسان داشته است، توجه به این مقوله در سال های اخیر تشدید شده و متولیان مدیریت جوامع به طور ویژه به اهمیت آینده، آینده نگری و آینده پژوهی اهتمام می ورزند؟
مواجهه خردمندانه با تحولات جهانی
یک اقتصاددان از اصطلاح «اکنون زدگی» برای نشان دادن غفلت از آینده نگری در نظام برنامه ریزی کشور استفاده می کند و می گوید: در شرایط موجود تحولات علمی و فنی دنیا، این اکنون زدگی هزینه های فرصت را برای کشور بسیار بالا می برد.
دکتر فرشاد مومنی با اشاره به اینکه اگر با این تحولات با انعطاف و خردمندانه مواجه نشویم و تمهیداتی برای آن نیندیشیده‌ایم برای بقا مشکل پیدا خواهیم کرد، می افزاید: شتاب تاریخ آنقدر زیاد شده که به عنوان مثال فاصله زمانی اولین و دومین اختراع بشر ۲۵۰۰سال طول کشیده، اما امروز فاصله بین دو اختراع بشری به حدود یک ثانیه رسیده است.
به گفته وی میانگین طول عمر هر فناوری در ربع پایانی قرن نوزدهم ۱۱۰سال بوده که این میزان بعد از سال ۱۹۹۰میلادی به زیر یک سال و همچنین فاصله میان فهم علمی یک پدیده و تبدیل آن به یک محصول بازاری در سال های میانی قرن ۱۸بیش از ۱۱۲سال بوده که این میزان نیز در زمان فعلی به زیر یک سال رسیده است.
وی در تشریح شتاب تحولات جهان، گریزی هم به مساله روز دنیا و کشورمان یعنی حوزه اقلیم و محیط زیست می زند و می گوید: برآوردها نشان می دهد که تحولات این حوزه در ۶۰سال گذشته برابر با تحولاتی بوده که وقوع آنها در دوران گذشته به ۱۸هزار سال نیاز داشته است.
این استاد اقتصاد دانشگاه علامه طباطبایی به موقعیت کشورمان در روند این شتاب تحولات دنیا اشاره می کند و می افزاید: متاسفانه نظام
برنامه‌ریزی ما به اعتبار این شتاب تاریخ دقیقا پشت به هدف است.
عوامل مهم فرصت سوزی
دکتر مومنی بحران های کنونی کشور را که به گفته وی دائما طول و عرض آنها افزایش پیدا می‌کند بازتاب نظام برنامه ریزی فعلی کشور
می‌داند و یادآور می شود: در روند این برنامه‌ریزی در سه دهه گذشته وجه غالب تصمیم گیری‌های ما این بوده است که از طریق بازارگرایی بدون تعهد به الزام ها و پیش نیازهای سیستم بازار، آن را جلو ببریم.
وی کلان سنجی، ادامه روند فعلی، اکنون‌زدگی، استفاده از ابزارهای ابتدایی، اجرای برنامه‌های
دم‌دستی از موضع توزیع دلار و ریال، وابستگی به پول نفت و تمرکز در صنایع رانتی را از
مهم ترین عوامل فرصت سوزی و بحران‌آفرینی در کشور خوانده و با استناد به آخرین گزارش وضعیت تولید کارگاه های صنعتی مرکز آمار ایران مربوط به سال ۱۳۹۵می‌گوید: داده های این گزارش ابزاری برای پنهان کردن واقعیت هاست و می تواند تمامی بحران های بخش صنعت را پنهان کند.
به گفته مومنی از ۲۴زیربخش صنعت در ایران ۱۴زیربخش در سال ۱۳۹۵ رشد منفی و از بین این تعداد نیز هفت رشته صنعتی رشد منفی بالای ۲۰درصد داشتند ولی سرجمع اوضاع صنعت در کشور در این گزارش بسیار مساعد نشان داده می شود.
وی راه نجات اقتصاد ایران را ارتقاء بنیه اندیشه ای نظام بودجه ریزی کشور دانسته و خواستار کمک همه اقشار جامعه در هر سطحی برای تحول و اصلاح نظام برنامه ریزی و
بودجه‌ریزی کشور می شود.
آینده سلامت در ایران
رییس کمیسیون بهداشت و درمان مجلس شورای اسلامی نیز به آینده سلامت در ایران اشاره می کند و با امانت خواندن سلامت به عنوان بزرگترین نعمت الهی بر ضرورت بررسی این مقوله در زمان حال و بویژه در آینده تاکید می کند.
دکتر علی نوبخت با تشریح عوامل و روندهای موثر بر نظام سلامت در آینده به تاثیرات متقابل این عوامل و روندها بر یکدیگراشاره و سناریوهای محتمل را در این خصوص توضیح می دهد و می گوید: مواد ۷۰ الی ۷۴ قانون برنامه ششم توسعه به ابعاد مختلف سلامت در کشور اختصاص یافته و در یک دوره گذار، شالوده برنامه هفتم توسعه را پایه ریزی می کند.
وی افزایش شهرهای میلیونی، کاهش شدید جمعیت روستایی، حاشیه نشینی در کلانشهرها، افزایش سن امید به زندگی به بالای ۸۰سال، افزایش جمعیت سالمند فعال و شاغل و تشکیل هرم جمعیتی از سالمندان، کوچک شدن خانواده‌ها و کاهش فرزندآوری را از مهم‌ترین شاخص‌های این سناریوها خواند.
به گفته نوبخت اگر بخواهیم در دوره گذار، هم صرفه جویی کنیم و هم اخلاق مدار باشیم، ضروری است که از شیوه های چاره جویی بنیادی برای مقابله با مشکلات نظام سلامت بهره بگیریم و در این راه درک و فهم ارثیه تاریخی نظام های سلامت و چگونگی عملکرد این نظام‌ها همراه با تغییرات سریع، بسیار مهم و اساسی است.
وی همچنین پویش محیطی برای فهم ابداعاتی که ظرفیت های مهم برای تغییرات عمیق را دارند، ضروری خوانده و بر ضرورت تحلیل عمیق از قواعد و قوانین حاکمیتی تاثیرگذاربر
نظام‌های سلامت و فهم شبکه‌های‌کاری و ارتباطات بین سیستم‌های سلامت و سایر سیستم ها موثر در این حوزه تاکید می کند.
فهم مفهوم درست تولیت در نظام های سلامت و چگونگی مدیریت برای آینده جهت پاسخ گویی به احتیاجات اجتماعی نیز از دیگر شیوه های چاره جویی بنیادی برای مقابله با مشکلات نظام سلامت است که دکتر نوبخت به آن اشاره می کند.
آینده در بودجه
معاون امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه سازمان برنامه و بودجه کشور نیز مقوله آینده را در مباحث بودجه بسیار جدی خوانده و می گوید: یکی از موضوعات مهم بودجه سال ۹۷ توجه دولت به علم و تحقیق و تقویت آموزش عالی کشور است.
دکتر سید حمید پورمحمدی منابع دولت را برای ارائه خدمات هرچه بهتر در همه بخش ها محدود می داند و می افزاید: دولت برای جبران این کمبود در بودجه سال ۹۷ افزون بر ۷۶هزار پروژه نیمه تمام را به ارزش ۱۵هزار میلیارد تومان به بخش خصوصی واگذار می کند .
به گفته وی اگر دولت بخواهد خودش این پروژه ها را با روند فعلی اجرا کند به اعتباری افزون بر ۵۰۰هزار میلیارد تومان نیاز دارد تا در طول ۱۲سال بتواند اجرای آنها را به اتمام برساند.
وی دغدغه اصلی دولت را در سال های آینده وجود افزون بر پنج میلیون فارغ التحصیل دانشگاه ها می داند و می گوید: برای اشتغال این تعداد فارغ التحصیل متاسفانه زمینه ای مشاهده نمی شود.
پورمحمدی از توسعه سلامت و بهداشت و رفع فقر به عنوان اهداف مشخص دولت یاد می کند و می افزاید: از ابتدای امسال افزون بر سه میلیون نفر مورد حمایت دولت قرار گرفتند و در بخش سلامت کمک دولت به ۳۰هزار میلیارد تومان رسید، مضاف بر اینکه شش الی هفت هزار میلیارد تومان نیز در مجلس به آن اضافه شد.
وی با اشاره به اینکه دولت مجوز یک میلیارد دلار فاینانس برای تامین تجهیزات مراکز آموزشی و علمی را اخذ کرده است از اعطای مجوز به دانشگاه ها برای تامین مالی افزون بر چهارهزار میلیارد تومان خبرمی دهد و می گوید: همچنین دولت از منابع شرکت ها افزون بر ۶۰۰میلیارد تومان صرفا برای جهت گیری پایان نامه های دانشگاهی به سمت مسایل مشخص اختصاص داده است.
معاون امور اقتصادی و هماهنگی برنامه و بودجه سازمان برنامه و بودجه کشور یادآور می شود: در بودجه سال آینده برای اولین بار دولت به استانداری ها اجازه داد که از سرجمع اعتبارات استانی به دانشگاه های مستقر در استان ها کمک کنند.
غفلت دولت های گذشته از آینده نگری
گرچه اقدامات دولت ها در همه کشورها همیشه در قالب برنامه ریزی نوعی آینده نگری آنها محسوب می شود، اما اینکه این آینده نگری آنها تا چه حد با واقعیات صدق کرده و می کند، سئوالی است که پاسخ آن را نه از زبان طراحان و مجریان برنامه ها بلکه از پیامدهای عینی حاصل از اجرای این برنامه ها باید شنید.
آیا اعتراف دولت به وجود۷۶هزار پروژه نیمه تمام در کشور چیزی جز غفلت دولت های گذشته از آینده نگری نیست؟ اگر دولت ها مطابق قانون، همه ساله طبق بودجه مصوب، طرح ها و پروژه‌ها را بموقع اجرا می کردند آیا این همه پروژه که چیزی جز بیت المال معنی و مفهومی ندارد، باید نیمه تمام به امان خدا رها شود؟یا اینکه به گفته دولت برای افزون بر پنج میلیون فارغ التحصیل دانشگاه ها فرصت اشتغال وجود ندارد چیزی جز همان پشت کردن به هدف در نظام برنامه ریزی کشور نیست؟
طبیعی است که دولت ها وظیفه ای سنگین در مقوله آینده نگری دارند و این وظیفه نیز چیزی نیست جز اینکه با استفاده از جدیدترین روش های علمی برنامه ریزی و با نظارت براجرای برنامه ها، پایه های آینده جامعه را نه با پروژه های نیمه تمام که با اتمام هر پروژه درهمان سال مصوب در قانون بودجه و نه با تشکیل لشکری از فارغ التحصیلان بیکار که با تعیین و تضمین شغل برای هر دانشجو قبل از ورود او به دانشگاه، بسازند.
تاج محمد کاظمی
منبع: ضمیمه اجتماعی روزنامه اطلاعات28اسفند 96
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابه دارند، انتشار نمی یابند.