چرا هوا آلوده است؟/کیمیا عبدالله پور

دیگر شاید نتوان گفت که آلودگی هوا در کلانشهرها کلاف سردرگمی است چون قانون هوای پاک همه سرنخ های این کلاف را مشخص کرده اما مساله مهم و قابل تامل اجرا نشدن بندهای این قانون است که این روزهای سیاه را بر سر هوای تهران و سایر شهرهای بزرگ آورده است، البته در نیمه اول سال این شرایط سخت هوا به مدد باد و تابش خورشید تا حدی قابل تحمل می شود اما مساله مهم نیمه دوم سال و به ویژه با شروع فصل سرما است که دیگر بعد از آن هر چه آلودگی وارد جو می کنیم مانند پتویی شهر را در بر می گیرد و به ریه های خودمان بر می گردد.

بر اساس اعلام سازمان حفاظت محیط زیست پاییز در حالی در کلانشهرهای کشور از جمله تهران،  اصفهان، کرج، تبریز، مشهد، اهواز، شیراز و اراک سپری شد که این شهرها به ترتیب ۳۱، ۴۶، ۳۴، ۹، ۲۸، ۵۹، ۱۶ و ۱۶ روز هوای ناسالم داشتند که در مدت مشابه سال گذشته تعداد روزهای ناسالم در این کلانشهرها به ترتیب ۳۰، ۳۰، ۱۲، ۵، ۳۹، ۴۹، ۱۱ و ۱۲ روز بوده است که در برخی شهرها بیشتر و در برخی کمتر شده است.

می دانیم و بارها و بارها نیز مسئولان و کارشناسان امر تاکید کرده اند که دود این همه آلودگی به ریه های خودمان بر می گردد پس مراقب باشیم اما وضعیت کنونی هوا در کلانشهرهایی مانند تهران، کرج، اصفهان و اراک نشاندهنده این نیست که به این توصیه مسئولان توجهی شده، همیشه منابع متحرک مانند خودرو و موتورسیکلت متهم ردیف اول آلودگی هوا هستند البته تا چند سال پیش که هنوز سوخت استاندارد نبود و مازوت به راحتی در نیروگاه ها و صنایع مصرف می شد نیز جایگاه بالایی در انتشار آلایندگی داشتند اما با تصویب قانون هوای پاک دیگر استفاده از مازوت در صنایع و نیروگاه ها به ویژه در کلانشهرها ممنوع شد اما امسال گویی دوباره سر و کله مازوت پیدا شده که علت آنرا مسوولان در مصرف بی رویه گاز در منازل می دانند که دیگر گازی به عنوان سوخت به نیروگاه ها نمی رسد.

عیسی کلانتری معاون رییس جمهوری و رییس سازمان حفاظت محیط زیست به ایرنا گفته بود که اگر گاز از سوی خانواده‌ها بی‌رویه مصرف شود استفاده از مازوت در صنایع و نیروگاه‌ها به عنوان سوخت اجتناب ناپذیر است،  با سرد شدن هوا مصرف گاز در میان خانواده ها افزایش یافته که این مساله موجب شده تا گاز مورد نیاز صنایع و نیروگاه ها به عنوان سوخت کم شود، از سوی دیگر صنایع و نیروگاه ها هم که نمی توانند بدون سوخت بمانند چون باید برق مورد نیاز کشور تولید شود بنابراین ناچارند که از مازوت به عنوان سوخت استفاده کنند.

وی تاکید کرده بود که سازمان محیط زیست موافق سوخت مازوت نیست اما ناچار به استفاده از آن هستیم چون در غیر اینصورت قطعی برق خواهیم داشت پس یا مردم باید رعایت کنند گاز کمتری مصرف شود یا اینکه مازوت سوخته شود چون اگر گاز همچنان بی رویه استفاده شود مصرف مازوت اجتناب ناپذیر است. البته مصرف مازوت استثنا نیز دارد به طوری که ستاد ملی کرونا تصویب کرده که مازوت در کلانشهرهایی مانند تهران، کرج و اصفهان استفاده نشود اما شهرهای دیگر مجبورند که مازوت بسوزانند چون به علت مصرف بالای گاز، گاز کم داریم.

همچنین بیژن زنگنه وزیر نفت گفته بود که مایل نیستیم مازوت مصرف شود اما چاره‌ای جز تحویل مازوت به نیروگاه‌ها نداریم،  گازوئیل هم در حداکثر میزان ممکن تحویل می‌شود و بیشتر از این امکانش وجود ندارد،  یکی از علل افزایش مصرف گاز خانگی باز کردن پنجره‌ها با این تصور است که کرونا خارج می‌شود در صورتی که باید مردم هم دما را پایین بیاورند و هم از اتلاف انرژی خودداری کنند و این مساله مصرف گاز خانگی را افزایش داده است.  

مسعود تجریشی معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست روز سه شنبه به خبرنگار محیط زیست ایرنا گفت: روزانه ۵۰ میلیون لیتر مازوت و ۵۰ میلیون لیتر گازوییل تولید می شود نامه هایی که وزارت نیرو می دهد می گوید که سوخت ما در حال تمام شدن است این یعنی اینکه سوخت ها مصرف شده اند.

وی با بیان اینکه هم صنایع و هم نیروگاه داریم، افزود: نیروگاه ها و صنایع هر کدام به طور جداگانه روزانه حدود ۱۰۰ میلیون متر مکعب گاز نیاز دارند، صادرات روزانه ما نیز ۴۰ میلیون متر مکعب است، مصرف خانگی که باید روی ۴۰ تا ۵۰ میلیون متر مکعب در روز باشد اکنون حدود ۶۵۰ میلیون متر مکعب در روز است و همه گازی که می توانیم روزانه تولید کنیم حدود ۸۰۰ میلیون متر مکعب است،  اتفاقی که اکنون افتاده این است که مصرف خانگی و تجاری گاز افزایش یافته، این یعنی اینکه نمی توانند گاز را به نیروگاه و صنایع بدهند پس می روند روی سوخت جایگزین که اول نفت گاز یا گازوییل و بعد نفت کوره یا مازوت است که هر کدام از اینها روزانه حدود ۵۰ میلیون لیتر تولید می شوند.

وی اظهار داشت: بنابراین وقتی مصرف گاز افزایش می یابد برای تامین سوخت صنایع و نیروگاه ها چاره ای نیست جز اینکه برویم به سراغ گازوییل و مازوت که این اتفاق هم اکنون افتاده و نتیجه آن آلودگی هوا است.

تجریشی درباره استاندار بودن سوخت گفت: ۵۰ درصد تولیدات گازوییل استاندارد است یعنی گوگرد آن کمتر از ۵۰ PPM  است و ۵۰ درصد دیگر غیر استاندارد است که میزان گوگرد آن از ۵ تا ۸ هزار PPM است که این میزان بستگی دارد به اینکه در کدام پالایشگاه تولید شده باشد، اکنون اتفاقی که می افتد این است که وقتی مصرف گاز افزایش می یابد به خاطر اینکه صنایع و نیروگاه ها بتوانند به فعالیت خود ادامه دهند مجبورند به سمت استفاده از گازوییل و مازوت بروند.

وی ادامه داد: صنایع بزرگ مانند نیروگاه ها یک شیر فلکه دارند که از مخازن گازوییل و مازوت منشعب می شود که برای شرایط اضطراری مورد استفاده قرار می گیرد، این شیر همیشه پلمب است و نمی توانند از آن استفاده کنند،  ما نیز به عنوان سازمان محیط زیست روزانه این شیرها را رصد می کنیم که آیا صنایع این پلمب را شکستند یا نه، تا روز گذشته هیچ کدام نشکسته بودند و همچنان پلمب بودند بنابراین برای تهران با توجه به فشارهایی که محیط زیست آورده بود و نامه رییس جمهوری و دادستان کل برای صنایع بزرگ فعلا نه مازوت و نه گازوییل مصرف نمی شود.

معاون سازمان حفاظت محیط زیست گفت: اما بر اساس گزارشی که به ما دادند هفته گذشته حدود ۱۰ هزار تا ۱۵ هزار میلیون متر مکعب مازوت برای ریخته گری ها داده اند که عدد ناچیزی است، همچنین در پرند و دماوند نیز دو نیروگاه از گازوییل استفاده کردند که هر دو بیرون از شهر تهران واقع شده اند یعنی زمانی که باد می آید مسیر آلودگی به سمت تهران نیست و اثر سوئی ندارد.

وی اظهار داشت: در تهران و برخی کلانشهرها در صنایع بزرگ گازوییل و مازوت استفاده نمی شود و فقط در صنایع کوچک مصرف می شود، سازمان محیط زیست نیز باید صنایع کوچک را پایش کند، البته در بسیاری اوقات در شب می سوزانند چون در روز دود سیاه به راحتی قابل دیدن است، بر این اساس سازمان محیط زیست گشت های شبانه را افزایش داده است با توجه به اینکه تمام نیروهای پایشی شهر تهران ۷ نفر هستند بنابراین دقیق هم نمی شود کار پایش را انجام داد.  

تجریشی افزود: در اصفهان ۷۰ درصد صنایع در فاصله ۵۰ کیلومتری شهر قرار دارند که ۸۰ درصد صنایع آلاینده هم در همین محدوده هستند از این رو آلودگی بالاست،  شهر اصفهان که بیشترین صنایع در آن مستقر است بعد از اهواز دومین مصرف کننده انرژی در کشور است و هر دو شهر هم آلوده هستند.

وی با اشاره به هوای آلوده تهران و بروز پدیده اینورژن گفت: زمانی که توده هوایی پرفشار که به آن پدیده اینورژن یا وارونگی دما می گویند در شهر مستقر می شود،  یک لایه ای را روی سطح شهر تشکیل می دهد که مانند پتویی شهر را در بر می گیرد و در ایتن حالت هر چه آلودگی منتشر شود دیگر رها فراری ندارد و زیر همین پتو می ماند،  هفته گذشته ارتفاع آن تقریبا به یک کیلومتر رسیده بود یعنی هزار متر از کف زمین بالا بیایید یک لایه فرضی را در نظر بگیرید که هیچ چیزی از آن بالاتر نمی تواند برود اتفاقی که می افتد این است که زمانی که این لایه شکل می گیرد سرعت باد هم وجود ندارد،  مثلا هفته گذشته در چند روز چند ساعت سرعت باد صفر صفر است این یعنی اینکه آلودگی پراکنده نمی شود و در یک جا جمع می شود.

وی ادامه داد: در این حالت انگار یک ارتفاع هزار متری دارید که هر آنچه که می سوزد تا همان ارتفاع بالاتر نمی رود و در آنجا می مانند، در روز باد و نسیم اگر وجود داشته باشد آلودگی ها را به سمت شمال شهر و از جنوب به سمت شرق تهران می برد، در شب این روند برعکس می شود و آلودگی آرام آرام به سطح شهر تهران بر می گردد و صبح اگر از بالا نگاه کنید می بیند که یک لایه قهوه ای سطح شهر را پوشانده که همان لایه ای است که موجب می شود آلودگی مدام بچرخد پس اگر سرعت باد نباشد همه این آلودگی ها در این محیط محصور انباشته می شوند و نتیجه آن می شود هوای همین چند روزی که در تهران تجربه می کنیم.

تجریشی گفت: در این میان با سرد شدن هوا مصرف گاز خانگی افزایش یافته و دیگر گازی نیست تا به نیروگاه ها داده شود از سوی دیگر نیروگاه ها هم که نمی توانند تعطیل شوند چون باید برق مورد نیاز کشور را تولید کنند، بنابراین علت اینکه مدتی است آلودگی هوا در کلانشهرها از جمله تهران در شرایط بدی قرار گرفته، افزایش مصرف گاز خانگی و اجبار نیروگاه ها بر مصرف مازوت است در حالی که می توان مصرف گاز خانگی را کم کرد و کار سختی هم نیست، در منازل تقریبا ۵۰۰ کیلو وات ساعت در ازای هر متر مربع انرژی مصرف می کنیم در حالی که اکنون اروپایی ها ۲۰۰ کیلو وات بر ساعت مصرف می کنند و سیاست آنها این است که تا سال ۲۰۲۵ این میزان را به ۵۰ کیلو وات برسانند،  ما قانون مقررات ساختمان ماده ۱۹ داریم که موظف کرده ساختمان هایی که ساخته می شوند ملاحظات صرفه جویی در آنها رعایت شود مثلا پنجره ها دو جداره باشند اما سال گذشته ۳۰۰ هزار مجوز ساختمانی صادر شده که هیچ کدام از آنها چک نشده بنابراین وقتی همه این سهل انگاری ها را کنار هم می گذاریم داشتن چنین هوایی خیلی دور از انتظار نیست.  

وی در پاسخ به اینکه چه صنایع و فعالیت هایی می توانند در این روند سهم بالایی داشته باشند؟ گفت: بیشترین سهم را گازوییل سوزها دارند چون با سوخت گازوییل عمدتا ذراتی تولید می شود که گوگرد دارد، کیفیت بنزین خوب است بنابراین اینکه گفته می شود مدارس که تعطیل است پس چرا هوا اینقدر الوده است؛ درست نیست چون سهم مدارس و خودروهای شخصی در آلودگی هوا حدود ۱۰ درصد است بنابراین عدد زیادی نیست.

تجریشی افزود: سهم بالا مربوط به کامیون و اتوبوس است، آیا تردد کامیون و اتوبوس کم شده؟ نه، بسیاری اندازه گیری هایی که انجام دادیم حکایت از این دارد که گازوییل در خارج تهران به عنوان سوخت مصرف می شود، پس وقتی به سمت کلانشهرها می آیند مشکل ایجاد می کنند، بنابراین یا باید نیروگاه ها سوخت استاندارد بسوزاند یا بدهند به حمل و نقل عمومی، پس اتفاقی که برای شهری مانند تهران می افتد این است که سرعت باد به صفر رسیده اما در مقابل تردد کامیون و اتوبوس همچنان ادامه دارد و صنایع هم مازوت و گازوییل می سوزانند با این حساب آلودگی همینطور تلمبار می شود و در این شرایط آلودگی هوا امری طبیعی است.

معاون سازمان محیط زیست درباره راهکار برون رفت از این شرایط گفت: در قانون هوای پاک راه های برون رفت از این معضل به روشنی دیده شده اما متاسفانه اجرا نمی شود، وقتی وارد آبان و آذر ماه می شویم نباید به کامیون ها و اتوبوس هایی که معاینه فنی ندارند اجازه تردد داده شود، نباید اجازه دهیم ماشین های ساختمانی در زمانی که هوا در شرایط آلودگی بالا قرار می گیرد وارد شهر شوند، باید اتوبوس هایی که داخل شهر تردد می کنند فیلتر دوده داشته باشند، حتما باید از درجا کار کردن اتوبوس ها در ایستگاه ها جلوگیری شود، تمام اینها اقداماتی است که همه باید با هم انجام شود اما هیچ کدام هم انجام نمی شود.

وی به نقش معاینه فنی خودروها در کاهش آلودگی هوا اشاره کرد و افزود: اکنون تقریبا ۷۶ درصد از سال گذشته و فقط ۳۳ درصد خودروها برای معاینه فنی مراجعه کرده اند، در حالی که کنترل ان وظیفه پلیس است که انجام نشده است در صورتی که تاکنون باید ۷۰ درصد خودروها معاینه فنی شده باشند اما نشدند، البته این اطلاعات مربوط به آذرماه است. برای شهرهای بزرگ و کلانشهرها حتما باید به سمت معاینه فنی برتر برویم و دیگر به زوج و فرد اکتفا نکنیم یعنی بگوییم خودروهایی می توانند تردد کنند که معاینه فنی برتر داشته باشند، آیین نامه آن وجود دارد اما انجام نمی شود،  حتما باید نظارت بر روی ایستگاه های معاینه فنی را افزایش دهیم الان بیش از ۵۰ درصد خودروهایی که در سطح شهر تهران تردد می کنند معاینه فنی خود را خارج از تهران گرفته اند جایی که نظارت های ما کمتر است.

 تجریشی ادامه داد: در این میان موتورسیکلت ها هم سهم زیادی در آلودگی هوا دارند، بعد از اینکه نیروی انتظامی اعلام کرد که موتورسیکلت های رسوبی از پارکینگ ها تخلیه شوند شرایط بدتر شد، حدود ۸۳۰ هزار موتورسیکلت در پارکینگ های کشور بود که بعد از این اعلام نیروی انتظامی حدود ۱۳۰ هزار از این موتورسیکلت های کاربراتوری دوباره به چرخه مصرف برگشتند.

معاون محیط زیست انسانی سازمان حفاظت محیط زیست تاکید کرد: خیلی کارها باید انجام بدهیم و می توانیم انجام دهیم که انجام ندادیم که نتیجه آن آلودگی آزار دهنده در شهرها است، وقتی که سرعت باد صفر می شود و در مقابل هیچ کدام از این کارهایی که باید انجام دهیم را نداده ایم، تحمل خودپالایی شهر تمام می شود و دیگر قادر به خارج کردن ذرات آلاینده از هوا نیست.  

وی درباره اینکه حالا در این میان مقصر آلودگی هوا هوا نوزیدن باد است یا سوزاندن مازوت و یا کم کاری دستگاه ها گفت: سازمان حفاظت محیط زیست از ابتدای امسال بحث نسوزاندن مازوت را در کلانشهرها مطرح کرد و به رییس جمهوری اطلاع دادیم، به ستاد ملی کرونا هم رفتیم و مصوبه آنرا گرفتیم و بر این اساس مخالفت خود را مصرف مازوت اعلام کردیم و تلاش می کنیم در جاهایی که شرایط حاد است مانع انجام هر کاری شویم.

 تجریشی درباره اجرای قانون هوای پاک افزود: به طور کلی اجرای قانون هوای پاک وظیفه وزارت کشور است، مشکل اینجاست که اصلا هوا و اجرای قانون هوای پاک اولویت دستگاه ها نیست مثلا وزارت کشور به ۵۰ درصد از تعهدات خود در اجرای قانون هوای پاک عمل نکرده است در حالی که متولی اجرای این قانون است اما همه فکر می کنند که متولی اجرای این قانون سازمان حفاظت محیط زیست است، در گزارشی که از عملکرد دستگاه ها درخصوص قانون هوای پاک تهیه و به معاون اول ریاست جمهوری ارائه دادیم مشخص شد که تمام دستگاه ها در اجرای عملکرد مربوط به قانون هوای پاک مشکل داشتند.

وی اظهار داشت: البته طی جلساتی که با وزارت کشور داشتیم متقاعد شده بودند که باید قانون هوای پاک را با جدیت بیشتری اجرا کنند اما از زمانی که ستاد کرونا به وزارت کشور منتقل شد تمام توجهات به آن سمت معطوف شد و دوباره سر خانه اولمان برگشتیم.  

تجریشی تاکید کرد: هوا به مراتب از آب مهمتر است چون در نهایت روزانه به یک و نیم لیتر آب نیاز داریم اما هوا چند متر مکعب وارد بدن انسان می شود و این کار هم باید مداوم صورت پذیرد وگرنه خفه می شویم بنابراین آثاری که دارد به مراتب بدتر از آب است اما ما روی آب بسیار حساس هستیم اما وقتی به هوا می رسد همه در فضای بی تفاوتی قرار می گیرند.

منبع: ایرنا