بلاياي طبيعي امروزه به عنوان جزئي از زندگي جوامع بشري محسوب می شود. در اين میان سيل ، پديده‌اي طبيعي است كه توسط انسان به عنوان يک واقعه اجتناب ناپذير پذيرفته شده است. اگر بشر، سكونتگاه و اموال خود را بدون دفاع در معرض هجوم سيل قرار ندهد، سيل همواره و به خودي خود بلا به شمار نمی آید.
با توجه به این که تراکم جمعیت در برخی نقاط که تحت عنوان شهر و روستا نامیده می شوند، به دلایلی از جمله وجود منابع آبی صورت می گیرد و وجود این منابع آبی، خود می تواند به عنوان خطر بالقوه برخی حوادث طبیعی از جمله سیل را در این مناطق تشدید کند، لذا در راستای کاهش خطرات، از دهه 1930 میلادی اعمال شيوه هاي مديريتي در راستاي کاهش اثرات سيلاب‌ها در نقاط جمعيتی در دنیا آغاز شد.
ابتدا اين شيوه‌ها بيشتر "سازه‌اي (فيزيکي)" مانند ساخت ديواره پیرامون مسيل‌ها بود. از دهه 1970 میلادی شيوه‌هاي "غير‌سازه‌اي" مانند سيستم هاي هشدارسیل ، تعیین فاصله ابنیه از منطقه خطر و آموزش ساکنان در معرض خطر نیز به شیوه های مدیریتی اضافه شد و به تدریج تلفیق روشهای سازه ای و غیرسازه ای با توجه به شرایط طبیعی و اجتماعی هر منطقه ابداع گردید.
امروزه بيشتر کشورها اعمال روش هاي مديريت ريسک سيلاب را مورد توجه قرار داده‌اند. این روش ها به معنای مديريت قبل از وقوع سیلاب است و انتخاب و اجراي روش‌هاي مديريت ريسک سيلاب مستلزم رعايت برخي از اصول مي‌باشد.
" سيلاب شهري" از طرفی به عنوان يكي از منابع آب قابل احيا و با ارزش در بسياري از نقاط خشك و نيمه خشك جهان مطرح است و از طرف دیگر سيلهاي شهري و بويژه تند سيلاب‌ها كه بسيار سريع و مخرب عمل مي کنند، بسياري از شهرهاي جهان را تهديد کرده و موجب ایراد خسارات مستقيم و غير مستقيم می شود.
خسارات مستقیم شامل خسارت به ساختمان هاي مسكوني و اسباب و لوازم و تجهيزات داخل آنها، امكانات مربوط به خدمات زير بنايي و عمومي از قبيل خيابانها، پل هاي داخل شهر، سامانه هاي آب وفاضلاب، برق، مخابرات، مجموعه هاي تجاري و صنعتي و امكانات و تجهيزات و تاسيسات آنها، امكانات حمل و نقل و تردد داخل شهري از جمله خودروهای عمومي و مسایلی از این قبیل است.
خسارات غیر مستقیم شامل زيان هاي ناشي از كاهش خريد و فروش و توليد در مجموعه هاي تجاري، صنعتي و خرده فروشي هاي خسارت ديده، دستمزدهاي قطع شده، اختلال در سامانه هاي حمل و نقل وارتباطات، هزينه هاي مربوط به جابجايي كالاها، اسباب و لوازم، تجهيزات و تاسيسات و خدمات از مناطق سيلابي به بيرون و برگشت آنها به محل اوليه بعد از بهبود شرايط سيلابي، هزينه هاي پاكسازي محيط، برقراري امكانات موقت براي سيل زدگان، برپايي سيل بند موقت و مواردی از این دست می باشد.
در استان گلستان 33 شهر (به ترتیب از شرق به غرب استان شامل: مراوه تپه، گلیداغ، فراغی، کلاله، صادق آباد، دوزین، گالیکش، مینودشت، گنبد کاووس، نگین شهر، نوده خاندوز، آزادشهر، رامیان، تاتار، دلند، خان ببین، علی آبادکتول، مزرعه کتول، سنگدوین، فاضل آبادکتول، قرق، اینچه برون، انبارالوم، سرخنکلاته، جلین، گرگان، آق قلا، سیمین شهر، کردکوی، بندرترکمن، گمیش تپه، بندرگز و نوکنده) وجود دارد که نیمی از جمعیت استان یعنی جمعیتی بالغ بر یک میلیون نفر (53 درصد جمعیت استان) در آنها ساکنند و از غالب آنها رودخانه هایی عبور می کند (650 کیلومتر از رودخانه های استان در مجاورت شهرها و روستاها جریان دارد)، لذا توجه بیشتر به مقوله "مدیریت سیلاب شهری" ضرورتی بدیهی، فوری و دقیق به شمار می آید.
شهرها یک مجموعه بی ارتباط با اطراف خود نیستند، بلکه بخشی از حوضه آبریزند که با بالادست و پایین دست خود در ارتباط تنگاتنگ بوده و تاثیر پذیری و تاثیرگذاری دارند، بنابراین در مطالعات و اجرای طرحهای مدیریت سیلاب اعم از "سازه ای" و "غیرسازه ای"، بایستی "مناطق بالادست شهر "، " محدوده شهر" و "مناطق پایین دست شهر" کاملا در نظر گرفته شود که جهت عدم تطویل این نوشته، به مواردی بسنده می شود.
الف ) "مناطق بالادست شهر" : شهرها غالبا از حوضه بالادست خود تهدید می شوند. نمونه های زیادی را در استان می توان به عنوان شاهد مطرح کرد از جمله شهرهای گنبدکاووس، انبارالوم، آق قلا، سیمین شهر و گمیش تپه که در سیلاب انتهای سال 1397 و ابتدای سال 1398، مورد هجوم سیلاب از بالادست شهر واقع شده و متحمل خسارات شدیدی گردیدند. در سیل های سنوات قبل نیز شهرهایی مانند کلاله، رامیان، علی آبادکتول و شهرهای دیگر از حوضه های بالادست خود متاثر شدند.
مطالعه و اجرای مواردی مانند: آبخيزداري در حوضه هاي بالادست شامل عمليات بيولوژيكي و مكانيكي به منظور تقويت پوشش گياهي، حفاظت خاك و افزايش نفوذپذيري و در نتيجه كاهش پتانسيل سيل خيزي منطقه، احداث بند هاي انحرافي براي سدهاي خارج از بستر كه در زمان سيلاب با انحراف قسمتي از سيل، دبي سيلاب را كاهش دهد، انحراف سیلاب(سیلراه اضطراري) که در صورت وجود شرایط توپوگرافی مناسب، تمام یا قسمتی از جریان سیلاب توسط سیلابروي کمربندي از محدوده شهر خارج شده و مجدداً در محل مناسب به همان رودخانه یا رودخانه یا مسیل حوضه آبریز دیگر تخلیه می گردد، تجهيز و تكميل شبكه ايستگاه هاي هيدروكليماتولوژي و مجهز نمودن رودخانه هاي طغياني مشرف به شهرها به سيستم اطلاع رسانی و هشدار سيل را می توان نمونه هایی از مدیریت سیلاب در "مناطق بالادست شهر " دانست.
ب ) "محدوده شهر" : پس از ایجاد و توسعه شهرها، به دلیل تغییرات شدیدی که در آبراهه ها، نفوذ پذیری خاک، تراکم جمعیت و دهها مولفه دیگر به وجود می آید، دبی اوج سیلاب چندین برابر شرایط قبل از توسعه می شود، لذا ضمن این که در صورت تصمیم به ایجاد شهرهای جدید و یا توسعه شهرهای فعلی، می بایست سیستم هاي کنترل و جمع آوري و دفع سیلاب محدوده شهر را طراحی و اجرا کرد، بلکه لازم است روش های متعددی با هدف اصلی "کاهش روانابهای شهری" را به مورد اجرا گذاشت که در این خصوص انشاء الله در آینده به تفصیل سخن خواهم گفت.
ج ) "مناطق پایین دست شهر" : سیلاب یا رواناب حاصل از "مناطق بالادست شهر " و " محدوده شهر" که دارای کمیت قابل توجه و کیفیت بسیار متفاوت با آب باران است، نهایتا از شهر خارج شده و به " مناطق پایین دست شهر" جریان می یابد. در این مناطق یا شهرهای دیگر (مانند مزرعه کتول و سنگدوین در پایین دست علی آبادکتول) و یا روستاهای متعدد (در اغلب شهرها) و یا زیرساختهایی مانند جاده و تاسیسات اقتصادی (مانند جاده بین المللی منتهی به فرودگاه در پایین دست شهر گرگان) وجود دارند، لذا سیلاب و رواناب بایستی به خوبی مهار شده و با حداقل خسارت و کاهش بخشی از آلودگی، به مناطق امن در پایین دست که می تواند رودخانه، تالاب یا دریا باشد هدایت گردد.
"مدیریت سیلاب شهری" مجال سخن وسیعی را طلب می کند که در طول سال های پیش در محافل علمی، جلسات اجرایی و دیدار با شهرداران محترم مطرح کرده ام و در این مقال نمی توان بیش از این قلمفرسایی کرد. امید است شهرداران محترم شهرهای استان با حمایت شوراهای اسلامی، فرمانداران محترم، مدیران محترم استانداری و وزارت محترم کشور، با همکاری دستگاههای ذیربط و ذیمدخل، به این مهم در کلیه شهرها پرداخته و شاهد شهرهایی امن در برابر غالب سیل های بوقوع پیوسته باشیم.
سیدمحسن حسینی (برساووش)، کارشناس مسائل آب
لطفا از نوشتن نظرات خود به صورت حروف لاتین (فینگلیش) خودداری نمایید.
با توجه به آن که امکان موافقت یا مخالفت با محتوای نظرات وجود دارد، معمولا نظراتی که محتوای مشابه دارند، انتشار نمی یابند.