تراژدی راه آهن بی‌ارزیابی و سیل آق قلا

 

اسکان نیوز- الهه موسوی: راه آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان که ایستگاه مبدا ایران آن، در گرگان مرکز استان گلستان واقع شده و بخشی از خطوط آن از جوار شهر آق قلا می گذرد یکی از عوامل ماندگار شدن سیل در شهر آق قلا و افزایش خسارت به شهروندان بود؛ تا آنجا که بالاخره برای بیرون رفتن آب از شهر، نقاطی از ریل ها را شکستند. اسناد و مدارک موجود نشان می دهد این پروژه، نه تنها بدون انجام "مطالعات ارزیابی زیست محیطی" کلنگ زنی و اجرا شده؛ بلکه پس از آنکه با مخالفت مدیران و کارشناسان محیط زیست گلستان مواجه شده و با کمک دستگاه قضا متوقف شد با فشار بر سازمان حفاظت محیط زیست، مجوزهای لازم را گرفته و مدیرکل وقت محیط زیست استان گلستان را نیز به علت کوتاه نیامدن از استانداردهای محیط زیست، برکنار کرده است.

اگر چه مسوولان کشوری و استانی و دست اندرکاران بررسی مسائل سیل نوروز 98 تاکنون هیچ اشاره ای به نقش جانمایی نادرست خطوط ریلی در ماندگاری سیلاب در "آق قلا" نکردند اما نامه نگاری های مدیران محیط زیست گلستان نشان می دهد اساسا هیچ مطالعه ای برای جانمایی درست و علمی راه آهن در جوار شهر آق قلا انجام نشده و مجری پس از تذکرهای تشکیلات حفاظت محیط زیست گلستان و کشور نیز به جای تمکین به قانون، به تخلف خود ادامه داده و حتی برای انتقام از� مدیرکل محیط زیست که از مجری طرح راه آهن به قوه قضاییه شکایت برده و کار را خوابانده بود، او را برکنار کرده است.

موافقت نامه اولیه احداث این خط آهن در اردیبهشت 1386 در شهر "ترکمن باشی" بین رؤسای جمهور ترکمنستان و قزاقستان به امضا رسید. راه آهن بین المللی با طول حدود ۹۰۰ کیلومتر، سه کشور ایران، ترکمنستان و قزاقستان را به هم متصل و گفته می شد ایران را به کریدور اتصال آسیا به اروپا تبدیل خواهد کرد.

راه آهن ایران- قزاقستان- ترکمنستان در اوائل دسامبر سال 2014 میلادی با حضور رؤسای جمهور 3 کشور افتتاح شد. قرار بود شبکه راه آهن جدید به توسعه تجارت بین کشورهای منطقه نیز یاری برساند و سالانه ۳ الی ۵ میلیون تن بار ترانزیت شود؛ رقمی که گفته می شد در دوره های بعد به ۱۰ - ۱۲ میلیون تن در سال افزایش یابد.

رییس جمهور حسن روحانی در مراسم افتتاح این راه آهن گفته بود:� راه آهنی که امروز افتتاح شد هم توان جابه جایی میلیون ها تُن بار و هم توان جابه جایی هزاران مسافر را در طول سال دارد. در عین حال باید این ظرفیت گسترش یابد تا هم مردم و هم تجار بتوانند راحت تر از آن استفاده کنند. با این کار شرایط اقتصادی منطقه و کشور برای توسعه و پیشرفت فراهم خواهد شد. می توانیم کشورهای عضو اکو را به کشورهای عضو شانگهای متصل کنیم و شرایط را برای توسعه روابط اقتصادی بیش از پیش مهیا کنیم. با توسعه ارتباط، زمینه رفاه مردم منطقه فراهم خواهد شد و اقتصاد، رشد بیشتری خواهد داشت.�

این وعده ها اما عملی نشد؛ نه تنها هیچ رونقی در ابعاد اقتصادی و تجاری و روابط سیاسی کشورهای منطقه اتفاق نیفتاد، بلکه برای مدتی، قطار مسافربری گرگان-ترکمنستان تعطیل شد. چرا که به گفته مسوولان حرکت این قطار توجیه اقتصادی نداشت.

علاوه بر آن، سال ها بعد درست در نخستین روز فروردین 98 که در اثر پر شدن مخزن سد وشمگیر و بی توجهی متولیان به هشدارهای هواشناسی جهانی و کشور و خالی نکردن تدریجی سدف سیلاب تمام شهر و برخی روستاهای آق قلا را فرا گرفت، ریل های راه آهن مانند سدی برابر آن عمل کرده و در حدود یکماه آب را در شهر نگه داشت و تا خطوط ریلی شکسته نشد، آب شهر نیز به رغم تلاش ها و راهکارهای مختلف، در برخی نقاط همچنان بر جا ماند.

آنجا بود که آشکار شد مکان جانمایی ریل ها درست نبوده و اگر درست در مقابل مکان کنونی، احداث می شد می توانست مانع ورود بخش بزرگی از حجم آب به شهر آق قلا شود.

نخستین هشدار محیط زیست گلستان

پروژه راه آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان در دهم آذرماه 1386 بدون طی مراحل قانونی، کلنگ زنی شد. فردای همان روز یعنی 11/9/1386 ساسان علی نژاد مدیرکل وقت حفاظت محیط زیست گلستان با ارسال نامه ای به فاطمه واعظ جوادی، رییس وقت سازمان حفاظت محیط زیست کشور خطاب به او نوشت:

� پیرو نشست سران کشورهای حاشیه� دریای خزر در ایران و امضای توافقنامه سه جانبه احداث راه آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان با سفر استاندار محترم گلستان، وزیر محترم راه وترابری، مسوولین محترم خطوط ریلی جمهوری اسلامی ایران و مسوولین محترم کشور قزاقستان به کشور ترکمنستان، مراسم گلنگ زنی آغاز پروژه در روز شنبه مورخ 10/09/1386 انجام شد.

با توجه به اینکه چنین پروژه هایی مشمول تهیه گزارش ارزیابی زیست محیطی می باشد، لذا خواهشمند است دستور فرمایند اقدام لازم معمول، و نتیجه به این اداره کل نیز اعلام گردد.�

مدیرکل وقت محیط زیست گلستان، نامه بعدی را در تاریخ 12/5/1387 خطاب به مصطفی معینی مدیرکل اداره خط وسازه های راه آهن جمهوری اسلامی ایران نوشت. در این نامه آمده است:

� با احترام، عطف به نمابر شماره 5120/ص 31 مورخ 1/5/87 در خصوص اجرای خط آهن گرگان-اینچه برون، به استحضار می رساند اجرای طرح موصوف، به استناد بیستمین جلسه شورای عالی حفاظت محیط زیست مورخ 25/7/80 مشمول انجام مطالعات ارزیابی زیست محیطی می باشد. با عنایت به ماده 105 قانون برنامه سوم توسعه جمهوری اسلامی تنفیذ شده در ماده 71 قانون برنامه چهارم، کلیه طرح ها و پروژه های بزرگ تولیدی و خدماتی، باید پیش از اجرا و در مرحله انجام مطالعات امکان سنجی و مکان یابی، بر اساس ضوابط پیشنهادی شورای عالی حفاظت محیط زیست و مصوبات هیات محترم وزیران، مورد ارزیابی زیست محیطی قرار گیرند. لذا با عنایت به موارد فوق الذکر، خواهشمند است دستور فرمایند قبل از هرگونه اقدامی با این اداره کل هماهنگی لازم به عمل آید.�

هشدار به دادبود معاون استاندار وقت

سومین نامه هشدار آمیز علی نژاد درباره مشکلات قانونی پروژه راه آهن، در تاریخ 8/3/1390 خطاب به مهندس دادبود معاون وقت امور عمرانی استانداری گلستان ( و شهردار کنونی گرگان) نوشته و ارسال شد.

در این نامه تاکید شده � متاسفانه علیرغم پیگیری های مکرر و فراوان به عمل آمده، با عنایت به اینکه پروژه مذکور مشمول انجام مطالعات ارزیابی زیست محیطی می گردد تا این تاریخ هیچگونه اطلاعات و استعلامی به این اداره کل ارسال نگردیده است. بدیهی است آغاز هر گونه عملیات اجرایی منوط به انجام فرایند اداری و اخذ نظر کمیته ارزیابی زیست محیطی سازمان مطبوع خواهد بود.�

نامه به معاون عمرانی استاندار وقت گلستان یکبار دیگر در 25 همان ماه تکرار شد؛ اینبار علی نژاد با تاکید بر دعوتنامه مدیرکل دفتر فنی استانداری وقت و جلسه کمیته تخصصی امور زیربنایی استان، مراتب را تکرار کرده است که شامل 3 مورد است؛ الف- استعلام از تمامی نهاده های متولی به صورت موازی در کوتاه ترین زمان؛ ب-� استعلام از نهاده های متولی صدور مجوزهای معادن ومصالح مورد نیاز به صورت موازی؛ پ- ارائه مطالعات فنی و ارزیابی زیست محیطی به نهاده های متولی به صورت موازی؛ ت- تشکیل ومعرفی گروه های مسوول وپیگیری کننده به نهاده های متولی در کوتاه ترین زمان.

قانون گریزی معاون عمرانی وقت استاندار گلستان

کمتر از یکماه از ارسال نامه دوم خطاب به دادبود معاون وقت استانداری گلستان و شهردار کنونی گرگان، ساسان علی نژاد ناگزیر شد به دلیل بی توجهی دادبود و مجموعه استانداری وقت گلستان و ادامه یافتن عملیات غیرقانونی و بی مجوز ساخت راه آهن، دوباره نامه ای را برای او بفرستد. در این نامه نیز مجددا بر این نکته تاکید شده که � پروژه مذکور، مشمول تهیه و ارائه مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی است و آغاز هر گونه عملیات اجرایی، منوط به رعایت فرایند اداری و اخذ موافقتنامه کمیته ارزیابی سازمان متبوع خواهد بود. خواهشمند است دستور فرمایند هماهنگی و اقدام لازم معمول گردد.�

قحطی گوش شنوا ؟!

باز هم گوش شنوایی نبود و قانون برای هیچیک از مسوولان گلستان به نیم جو نمی ارزید. آنها بدون توجه به نامه های اداری ممهور به مهر سازمان حفاظت محیط زیست با سربرگ دولت و ریاست جمهوری، مشغول کار خود بودند؛ رویه ای که اکنون نیز کمابیش در تمام نقاط کشور حاکم است.

�شاید همین باعث شد که نامه بعدی را قنبرعلی تمسکنی رییس وقت محیط زیست بندرترکمن در تاریخ 27/4/90 خطاب به مدیرکل محیط زیست گلستان نوشت و تصریح کرد که پیرو مذاکرات تلفنی، عملیات نقشه برداری و تسطیح پروژه راه آهن ترکمنستان در منطقه مرزی اینچه برون آغاز شده و با سرعت بالایی در حال اجراست.

�علی نژاد در پاسخ این نامه اینبار نامه ای خطاب به معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری گلستان نوشت و با ضمیمه کردن نامه اداره محیط زیست بندرترکمن، تاکید کرد که به مسائل بیان شده توجه شود.

اقدام قضایی علیه مجریان متخلف راه آهن�

هیچیک از این نامه نامه نگاری ها و هشدارهای سازمانی موثر واقع نشد و مجری و پیمانکار همچنان به راه غیرقانونی خود برای ساخت راه آهن می رفتند؛ طرحی که نه مطالعات ارزیابی داشت و نه مجوز محیط زیست؛ بالاخره مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان برای مقابله با تخلف، ناگزیر به اقدام قضایی شد.

علی نژاد در تاریخ 29/4/90 خطاب به ریاست دادگاه عمومی اینچه برون نوشت:� به استحضار می رساند شرکت "پارس انرژی" پیمانکار پروژه خط راه آهن گرگان-اینچه برون، توسط شرکت های تابعه به نام های "شرکت حشمت آرا صفت" به مدیرعاملی اختر تابان و شرکت بناصنعت به مدیرعاملی مهرداد فرزاد و شرکت "یاشینی" به مدیریت یاشینی، بدون اخذ مجوز سطح وسیعی از منطقه را تخریب نموده اند. به استناد بند یک ماده 192 قانون پنجم توسعه اجتماعی-اقتصادی-فرهنگی، کلیه طرح های تولیدی وخدماتی می بایست قبل از اجرا، مطالعات امکان سنجی و گزارش ارزیابی زیست محیطی طبق ضوابط شورای عالی محیط زیست تهیه، و پس از ارائه و اخذ مجوز محیط زیست، عملیات اجرایی پروژه آغاز گردد.

علهذا در رعایت ماده 690 قانون تعزیرات و قوانین ومقررات حفاظت محیط زیست تقاضای برخورد قانونی و توقف عملیات و مجوز زیست محیطی از اداره کل حفاظت محیط زیست استان گلستان را دارد. ضمنا میزان تخریب و سایر مستندات قانونی، متعاقبا تقدیم خواهد گردید.�

�همچنین در همان تاریخ، یک شکایت دیگر از مجریان راه آهن خطاب به دادستان دادسرای عمومی و انقلاب آق قلا تنظیم شده و درخواست توقف عملیات تا اخذ مجوز از سازمان حفاظت محیط زیست داده شده است.

پاسخ اولیه سازمان محیط زیست کشور

اما نامه هایی که مدیرکل دفتر ارزیابی سازمان حفاظت محیط زیست به درخواست های مدیرکل وقت محیط زیست گلستان داده بسیار قابل توجه است؛ چرا که در نامه های نخست، روانبخش شیردم مدیرکل این دفتر با تایید رویکرد علی نژاد و اداره کل گلستان از آنها درخواست ادامه همین روند را داده است.

او در نامه 2/5/90 تاکید می کند � از آنجایی که گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی طرح مذکور به این دفتر نرسیده است، آغاز عملیات اجرایی این پروژه با قوانین و ضوابط مورد عمل منافات داشته و بایستی تا زمان تایید گزارش ارزیابی، متوقف گردد. لذا ضروری است موضوع، به مجری محترم طرح، تسریع و در تهیه گزارش ارزیابی اثرات زیست محیطی تذکر داده شود.�

یک چرخش ناگهانی

اما در 28 /6/90 یعنی بیش از یک ماه واندی بعد، سازمان حفاظت محیط زیست وادار به یک چرخش 180 درجه ای شده و نامه ای را خطاب به ساسان علی نژاد مدیرکل وقت محیط زیست گلستان نوشته و اطلاع می دهد که "با کلیات طرح راه آهن اینچه برون، با رعایت مفاد ارائه شده در گزارش ارزیابی زیست محیطی موافقت شد و پس از ابلاغ آیین نامه زیست محیطی توسط هیات دولت مجوز نهایی صادر خواهد شد."

در این نامه از مدیرکل محیط زیست گلستان خواسته شده ترتیبی اتخاذ دهد تا حداکثر ظرف مدت دو ماه از تاریخ صورتجلسه موارد زیر به دفتر ارزیابی زیست محیطی ارسال شود. هر چند در انتهای نامه تاکید شده که این صورتجلسه در حکم مجوز محیط زیستی نبوده و هر گونه عملیات اجرایی قبل از صدور مجوز نهایی خلاف قوانین ومقررات است.

این سوال نیز تا امروز بی پاسخ مانده که مگر انجام و تهیه مطالعات ارزیابی زیست محیطی را می توان طی یک و نیم ماه انجام� داد که سازمان، نامه موافقت را یک و نیم ماه بعد از نامه هشدار ابلاغ کرده است.

موافقت مشروط قائم مقام وقت سازمان محیط زیست با راه آهن

اگر چه نامه ای که از سوی علی محمدشاعری قائم مقام وقت سازمان حفاظت محیط زیست و نماینده کنونی مردم بهشهر در مجلس شورای اسلامی در تاریخ 18/11/1390 با عنوان موافقت مشروط با پروژه راه آهن گرگان-ترکمنستان-قزاقستان خطاب به ساسان علی نژاد نوشته و ابلاغ شده است، اما این نامه در واقع، آب پاکی را بر دستان محیط زیست استان ریخته و طرحی را با یک ارزیابی زیست محیطی صرفا صوری و بسیار شتابزده، تایید کرده است.

شگفت انگیز اینکه تاریخ آخرین نامه مدیرکل دفتر ارزیابی که تاکید کرده هنوز هیچ گزارشی به دست ایشان نرسیده 2/5/90 است و شگفت انگیزتر آنکه درست روز 28/6/90 یعنی کمتر از دوماه بعد، همان مدیرکل یعنی روانبخش شیردم نامه ای به شماره 28140/90 ابلاغ کرده و صحبت از موافقت با کلیات طرح ارائه شده در گزارش ارزیابی زیست محیطی نامه می کند. �

این یعنی "مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطیِ" طرحی با عظمت راه آهن فوق که بین سه کشور همسایه یعنی ایران-ترکمنستان و قزاقستان منعقد شده و اجرا خواهد شد تنها 2 ماه زمان برده است.
یقینا کسانی که می دانند مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی چیست می توانند تایید کنند که چنین مطالعه ای که با شتاب و در زمانی بسیار کوتاه تهیه شده، فارق از روش های مطالعه و مشاور تهیه کننده، تا چه حد خالی از دقت و به دور از شاخص های علمی و جغرافیایی و زیست محیطی بوده است. نکته ای که به صراحت در موضوع سیلاب گلستان، تایید شده و تخریب ها و معضلات ناشی از این بی دقتی و بی مبالاتی و قانون شکنی را مشاهده می کنیم.

برکناری مدیرکل وقت محیط زیست و باقی قضایا

موضوع راه آهن گرگان-ترکمنستان-قزاقستان به همین جا ختم نشد؛ این ماجرا قصه ای بود که سر دراز داشت. به جای اینکه سازمان حافظ محیط زیست و تنوع زیستی به هشدارهای مدیر استانی اش توجه کند و آنها را جدی بگیرد، نامه برکناری او را تنها چند روز پس از صدور مجوز راه آهن، ابلاغ کرد.
این در حالی بود که تمام نامه نگاری های ساسان علی نژاد درباره راه آهن و تخلفات مجری، هم مستند بود و هم منطبق با واقعیت؛ به گونه ای که حتی یکبار نیز هیچکدام از این نامه ها از سوی مجری یا استانداری گلستان جوابیه یا تکذیبیه ای دریافت نکرد و کسی منکر آن تخلف ها نشد.

مدیرکل حفاظت محیط زیست گلستان نیز پس از صدور مجوز سازمان متبوعش برای راه آهن، مانع ساخت آن نشد. او وظیفه اش را انجام داده بود و باقی مسائل بر دوش مسوولان بالادستی و نیز قوه قضایی بود که به شکایت اداره کل محیط زیست و تخلف های پیمانکار و مجری رسیدگی کند. اما علی نژاد باید تنبیه می شد تا بار دیگر روی دُم کلفت مجریان طرح های بزرگ، که نیروهای خودی برخی وزارتخانه ها، روسا و مدیران بودند و محیط زیست را "غیرخودی"، "بیخودی" و نیز "محیط ایست" و "مزاحم توسعه" می دانستند پا نگذارد.
ساسان علی نژاد از مدیرکلی برکنار شد؛ به جرم اینکه بر حسب وظیفه سازمانی، به قانون شکنان دولتی و پیمانکاران آنها تذکر قانونی داده و پای آنها را به دادگاه کشانده بود. شاید وجدان علی نژاد تنها وجدانی بود که در سیل فروردین 98 گلستان، آرام بود. همان رخدادی که در اثر مدیریت نادرست سدهای بالادست از جمله "سد وشمگیر" رخ داد و به خاطر جانمایی نادرست "ریل های راه آهن گرگان-ترکمنستان" مدت ها در شهر ایستاد و آبی از آب تکان نخورد.

روزهای نخست سیل، خیلی ها درباره نقش راه آهن به مانند سدی در برابر خروج آب از شهر "آق قلا" زمزمه می کردند. اولین اظهارنظر علنی و قطعی نیز از سوی لطفی معاون آبخیزداری منابع طبیعی گلستان بر روی پیج اینستاگرامش قرار گرفت. او در زیر تصویری از گوگل ارث که شهر آق قلا و راه آهن را نشان می داد نوشته بود "اگر راه آهن به جای غرب، در شرق آق قلا ساخته می شد مثل سدی از ورود آب به شهر جلوگیری می کرد و حالا از خروجش".

هیچکس اما نمی دانست ساسان علی نژاد و مجموعه محیط زیست استان گلستان، برای همین مسائل با طرحی بی مطالعه مخالف بوده و جلوی آنرا گرفتند و کسی نیز هنوز نمی داند اساسا "مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی" برای پیشگیری از همین مخاطرات و کاهش آسیب های آن، این همه اهمیت دارد و الزامی است.

هنوز هم در سراسر ایران، مخصوصا استان نوپا و روبه توسعه گلستان، طرح هایی بدون ارزیابی اجرا می شود که نمونه اخیرش احداث یک پل در داخل خلیج نیمه خشک گرگان بدون ارزیابی زیست محیطی برای اجرای "طرح گردشگری آشوراده" است. جالب اینجاست که امروز نیز معاون عمرانی استاندار گلستان بر ساخت این جاده غیرقانونی و بدون ارزیابی، اصرار دارد. جاده ای که معلوم نیست قرار است چه اتفاقی را سال ها بعد در یکی از پرحادثه ترین استان های ایران دامن بزند!

حالا باید مسوولانی که همچنان محیط زیست را مزاحم توسعه می دانند یک پرسش جدی و مهم را پاسخ دهند که "آیا اگر پروژه راه آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان چند ماه دیرتر با مطالعات دقیق و علمی و انجام "مطالعات ارزیابی اثرات زیست محیطی" مکان یابی، کلنگ زنی و افتتاح می شد خسارت های سیل آق قلا و ماندابی آب در این شهر چقدر کاهش می یافت؟ آیا وجدان کسی این وسط ها و پس از شنیدن این پرسش ها نمی لرزد؟!